Mimo że w Polsce nie obowiązują dotąd żadne uregulowania prawne ani nawet zalecenia dotyczące wykorzystywania i zamierzonego uwalniania do środowiska GMO, istnieją jednak przepisy (choć o ograniczonymi zastosowaniu) odnoszące się do poszczególnych zagadnień związanych z pracami z zakresu inżynierii genetycznej.

Są to ustawy regulujące poszczególne rodzaje produktów, ustawa o badaniach i certyfikacji oraz ustawa o środkach farmaceutycznych. Inne znaczące akty prawne to ustawy o ochronie roślin uprawnych oraz o utworzeniu Komitetu Badań Naukowych, a także uregulowania dotyczące ochrony przyrody i środowiska.

Poniższa lista unormowań prawnych nie jest pełna, gdyż ciągle znajdują się nowe zastosowania dla GMO w nowych produktach. Niezależnie jednak od tego przepisy są niekompletne i pozostawiają tym, którzy wykorzystują i uwalniają GMO do środowiska zbyt wiele swobody. Dzieje się tak dlatego, że przy opracowywaniu aktów prawnych nigdy nie brano pod uwagę zagadnień inżynierii genetycznej.

Ustawa z dnia 3 kwietnia 1993 o badaniach i certyfikacji stanowi, że wyroby krajowe i importowane, mogące stwarzać zagrożenie lub które służą ratowaniu zdrowia i środowiska, muszą być zgłaszane do certyfikacji (art. 13.1). Wyroby te oceniane są na podstawie obowiązujących Polskich Norm oraz innych właściwych przepisów prawnych (art. 13.3). Jednak stosowanie Polskich Norm jest obowiązkowe tylko wtedy, jeśli właściwi ministrowie wprowadzą ten obowiązek lub jeśli Polskie Normy zostaną przywołane w ustawach (art. 19.1 ustawy z 3 kwietnia 1993 o normalizacji, Dz. Ustaw nr 55, poz. 251).

Obowiązek zgłaszania do certyfikacji nie obejmuje wyrobów wykonywanych jednostkowo na indywidualne zamówienie. Muszą być jedynie spełnione wymagania dotyczące bezpieczeństwa pracy i użytkowania oraz ochrony środowiska i zdrowia (art. 13.4). Dyrektor Polskiego Centrum Badań i Certyfikacji ustala listy wyrobów, podlegających zgłaszaniu do certyfikacji. Dotychczas opublikowano dwa takie wykazy (Monitor Polski 94 nr 39 poz. 335 oraz 94 nr 60 poz. 535). W pierwszym z tych wykazów wymienione zostały m. in. proszki i granulki do prania (Rozdział 12-13, Wyroby przemysłu chemicznego, nr 1322-42/-43). Badanie produktów odbywa się w akredytowanych laboratoriach badawczych.

Według Biura Informacji o Prawie Ekologicznym, omawiana ustawa, nakładająca obowiązek zgłaszania określonych produktów do certyfikacji, mogłaby być wykorzystywana także w przypadku wprowadzania do obrotu wyrobów zawierających GMO. Można ją traktować jako odpowiednik uregulowań dotyczących tej właśnie kwestii, które stosowane są w Unii Europejskiej. Niestety, jej przydatność ogranicza to, że odnosi się ona tylko do niektórych produktów, a także jej cel. Ustawa ta ma bowiem służyć likwidowaniu barier technicznych, zwiększaniu konkurencyjności wyrobów i usług, a także ułatwianiu obrotu towarowego (art. 1.2), nie zaś, jak ma to miejsce w przypadku odpowiednich dyrektyw UE - ochronie środowiska i zdrowia ludzkiego. Może to mieć znaczenie przy wykładni ustawy.

Ustawa z dnia 12 lipca 1995 r. o ochronie roślin uprawnych także ma pewne znaczenie dla ochrony środowiska przed GMO. Ustawa obejmuje takie zagadnienia, jak ochrona roślin uprawnych przed organizmami szkodliwymi oraz zapobieganie przenikaniu organizmów szkodliwych poza granice Polski. Minister Rolnictwa i Gospodarki żywnościowej ustala wykaz organizmów szkodliwych, które podlegają obowiązkowi zwalczania (art. 3.1). Wykaz ten nie zawiera żadnej wzmianki o GMO. Przywożone rośliny, produkty roślinne, przedmioty oraz środki transportu powinny być wolne od organizmów szkodliwych określonych przez MRiGż (art. 7.1). Każda z wymienionych przesyłek - czy to przywożona, czy to wywożona - powinna być zaopatrzona w świadectwo fitosanitarne, chyba że przepisy państwa, do którego są one wwożone tego nie wymagają. Niektóre rośliny, produkty roślinne i przedmioty nie wymagają takiego świadectwa (art. 9.1 i 9.2).

Przywożone i przewożone rośliny i produkty roślinne oraz przedmioty podlegają granicznej kontroli fitosanitarnej, chyba że są przewożone w zaplombowanych opakowaniach i nie będą przeładowywane na obszarze Polski. Niektóre z tych towarów, określone przez resort rolnictwa, są zwolnione z tej procedury. Kontrola graniczna przeprowadzana jest jednocześnie z kontrolą celną. Na tej podstawie inspektor wojewódzki (organ Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin) zezwala na przywóz lub przewóz lub go zakazuje.

Celem tej ustawy jest jedynie ochrona rolnictwa, nie zaś ekosystemów.

Polskim odpowiednikiem Dyrektywy UE dotyczącej ograniczonego wykorzystania GMO (tj. w zamkniętych systemach) jest ustawa z dnia 12 stycznia 1991 r. o utworzeniu Komitetu Badań Naukowych (Dz. Ustaw nr 8 poz. 28).

Zakres kontroli KBN w odniesieniu do prac z GMO jest jednak ograniczony, gdyż dotyczy on tylko prac finansowanych z budżetu państwa. Dysponentem tych środków budżetowych jest KBN, który rozdziela je pomiędzy poszczególne Komisje według ustalonych przez siebie kryteriów. Komisje Komitetu z kolei rozdzielają środki finansowe na poszczególne projekty badawcze, z czego składają odpowiednie sprawozdania KBN. Jednak KBN nie ma żadnego wpływu na prace z GMO finansowane z innych źródeł niż budżet państwa.

Ustawa (z 10 października 1991 r.) o środkach farmaceutycznych, materiałach medycznych, aptekach, hurtowniach i nadzorze farmaceutycznym (Dz. U. nr 105, poz. 452 z późniejszymi zmianami) normuje kwestie wytwarzania leków zawierających GMO.

Ustawa ta określa zasady wytwarzania i obrotu środkami farmaceutycznymi i materiałami medycznymi. Ponadto ustala ona warunki zapewniające odpowiednią jakość (art. 1) oraz wymagania stawiane przy dokonywaniu wpisu do rejestru, prowadzonego przez Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej. Warunkiem wpisu środków farmaceutycznych i materiałów medycznych do rejestru jest uzyskanie przez nie pozytywnych wyników badań laboratoryjnych (a w pewnych przypadkach także badań klinicznych).

Szczegółowe wymagania dotyczące wytwarzania leków określone są przez rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 8 lipca 1993 w sprawie wytwarzania środków farmaceutycznych i materiałów medycznych (Dz. U. nr 67, poz. 326). W załączniku do tego rozporządzenia, w rozdziale dotyczącym wymagań technicznych, znajduje się zapis o tym, że budynki, w których będą wytwarzane leki, powinny być zaprojektowane i zbudowane w sposób uniemożliwiający przedostawanie się zwierząt z zewnątrz, a zwłaszcza gryzoni i owadów. Oznacza to, że obowiązujący w Polsce przepis ma na celu zabezpieczenie miejsca produkcji przed szkodnikami z zewnątrz. Jest to zapis odwrotny w stosunku do wymagań Dyrektywy UE, w której chodzi o zapobieganie przedostaniu się GMO do środowiska. Na przykład Dyrektywa UE stanowi, że w niektórych przypadkach personel laboratorium powinien brać prysznic przed opuszczeniem rejonu nadzorowanego, a zużyta w tym celu woda przed usunięciem powinna zostać zebrana i poddana oczyszczeniu.

Ustawa z 16 października 1991 r. o ochronie przyrody (Dz. U. nr 144, poz. 492 z późn. zmianami) zawiera jedynie normy o charakterze ogólnym. Mogą one jednak znaleźć zastosowanie do wykorzystywania i uwalniania do środowiska GMO. Art. 42 ZAKAZUJE WPROWADZANIA DO WOLNEJ PRZYRODY ORAZ PRZEMIESZCZANIA ZWIERZąT I ROśLIN OBCYCH RODZIMEJ FAUNIE I FLORZE. NIE ULEGA WąTPLIWOśCI, żE ZAPIS TEN OBEJMUJE GMO. Istnieje jednak możliwość uzyskania zwolnienia z zakazu za zgodą Ministerstwa Ochrony środowiska. Zasobów Naturalnych i Leśnictwa (MOśZNiL), wydaną po zasięgnięciu opinii Państwowej Rady Ochrony Przyrody.

W omawianym zakresie organem czuwającym w Polsce nad przestrzeganiem przepisów o ochronie przyrody jest wojewoda, który odpowiedzialny jest za ochronę przyrody w trakcie gospodarczego wykorzystywania jej zasobów. Wojewodzie przysługuje prawo wstępu na nieruchomości, przeprowadzania badań i przeglądania dokumentacji (art. 47).

Ustawa ta obejmuje ponadto ochroną krajowe zasoby genetyczne.

W ustawie tej mowa jest m. in. o "ochronie różnorodności biologicznej gatunków i zasobów genetycznych." Lokalne władze państwowe są odpowiedzialne za ochronę przyrody. Wszystkie parki narodowe mają być traktowane jako "banki genów" - źródła zasobów genetycznych, a różnorodność biologiczna winna być chroniona przez prawo i popierana przez Państwo.

W przypadku najszerszej interpretacji, ochrona bioróżnorodności oznacza rezygnację z wprowadzania GMO do środowiska, gdzie nie jest możliwe kontrolowanie przepływu genów w sytuacji, gdy nie jest znane ich oddziaływanie na ekosystemy.

Polska podpisała ponadto konwencję o bioróżnorodności, która ma na celu ochronę różnorodności biologicznej i popieranie zrównoważonego rozwoju. Obecnie trwają negocjacje w sprawie Protokołu dotyczącego biobezpieczeństwa (ang. Biosafety Protocol) w ramach tejże Konwencji, który to Protokół ma odnieść się do niebezpieczeństw, związanych z wprowadzaniem GMO do środowiska.

Druga z dwóch najważniejszych ustaw ekologicznych w Polsce, ustawa z 31 stycznia 1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska, jest zupełnie nieprzydatna w odniesieniu do możliwości ochrony środowiska przed zagrożeniami, stwarzanymi przez GMO (Dz. U.1994 nr 49, poz. 196).

Jedyne przepisy dotyczące bezpieczeństwa pracowników, które w ograniczonym stopniu dają się zastosować do uczonych i personelu technicznego, zajmujących się pracami nad GMO, można znaleźć w rozdziale 10. Kodeksu Pracy.

Kolejna fragmentaryczna regulacja, którą przy odpowiedniej interpretacji można by zastosować do prac nad GMO, to ustawa z 10 października 1987 r. o nasiennictwie (Dz. U. nr 31, poz. 166 z późniejszymi zmianami). Ma ona jednak służyć przede wszystkim ochronie interesów rolników korzystających z nasion, a nie ochronie środowiska.

Ustawa ta zobowiązuje Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych (COBORU) do prowadzenia krajowego rejestru odmian. Ośrodek przeprowadza badanie i ocenę odmiany zarówno przed, jak i po wpisaniu do rejestru. Sprawdzanie przestrzegania przepisów obowiązujących w wytwarzaniu, przechowalnictwie i obrocie materiałem siewnym (art. 62.1) powierzone zostało Inspekcji Nasiennej. Organy Inspekcji mogą wydawać:

- zakazy wprowadzania do obrotu i nakazy wycofania z rynku materiału siewnego nie odpowiadającego normom lub wymaganiom jakościowym;

- nakazy poddania materiału siewnego zabiegom uniemożliwiającym użycie go do siewu.

Inny przepis dotyczący praw hodowców roślin znajduje się w ustawie o ochronie odmian roślinnych. Jednak obie wymienione regulacje prawne dotyczące roślin, choć porównywalne z dyrektywami UE, w ogóle nie wspominają o istnieniu GMO.

Ustawa z 25 listopada 1970 r. o warunkach zdrowotnych i żywienia (Dz. U. nr 29, poz. 254 z późniejszymi zmianami) stanowi, że środki spożywcze nie mogą być szkodliwe dla zdrowia (art. 3.1). środki spożywcze pochodzące od/ze zwierząt, którym podawano substancje o działaniu hormonalnym, wolno używać i wprowadzać do obrotu tylko w wypadkach określonych przez Ministerstwo Rolnictwa (art. 6.1). Ponadto ze względu na ochronę zdrowia ludzkiego Ministerstwo Zdrowia może wprowadzić zakaz używania i wprowadzania do obrotu środków spożywczych pochodzących od/ze zwierząt, którym podawano antybiotyki (art. 7).

Mimo iż w przytoczonych przepisach nie ma mowy o zwierzętach, w których dokonano genetycznej modyfikacji, można z nich wnosić, że skoro przepisy te tak ostrożnie traktują zwierzęta, na które działano środkami hormonalnymi, to tym większą ostrożność należy zachować przy wykorzystywaniu zwierząt, które poddano manipulacjom genetycznym. Istnieje więc potrzeba uzupełnienia tych unormowań o stosowne zapisy.

żywność nie spełniająca tych warunków może być produkowana tylko w celach naukowych i to w sposób zapobiegający wprowadzeniu jej do obrotu. Jednak przed podjęciem takich eksperymentów należy zawiadomić Państwową Inspekcję Sanitarną (PIS). W pewnym sensie taki obowiązek powiadomienia jest analogiczny do Dyrektywy UE nr 90/219 (90/219/EWG), która nakazuje powiadamianie o zamiarze ograniczonego wykorzystania GMO. Państwowa Inspekcja Sanitarna i inne organy administracji państwowej, podporządkowane Ministrowi Rolnictwa, sprawują ponadto nadzór nad zakładami produkującymi żywność.

Według prawników z Biura Informacji o Prawie Ekologicznym, stan prawny dotyczący inżynierii genetycznej jest w Polsce niezadowalający. W chwili obecnej Polska nie ma aktów prawnych, które bez żadnych wątpliwości spełniają wymogi odpowiednich Dyrektyw UE.

W Unii Europejskiej istnieją dwie dyrektywy, dotyczące wyłącznie inżynierii genetycznej. Pierwsza z nich, o wykorzystywaniu GMO w zamkniętych systemach (90/219/EWG), reguluje ograniczone wykorzystanie organizmów zmodyfikowanych genetycznie, np. w laboratoriach. Druga dyrektywa, w sprawie zamierzonego uwolnienia GMO do środowiska (90/220/EWG), regulować ma przeprowadzanie testów polowych i uwalnianie GMO do środowiska w celach komercyjnych. Choć, po wprowadzeniu odpowiednich poprawek, ustawę o utworzeniu Komitetu Badań Naukowych (KBN) można by uznać za odpowiadającą wymaganiom UE w sprawie regulacji wykorzystywania GMO w systemach zamkniętych, jednak należy pamiętać, że odnosi się ona tylko do prac z zakresu inżynierii genetycznej finansowanych z funduszy państwowych i nie uwzględnia potrzeb ochrony środowiska.

Istniejące w Polsce akty prawne, ustanawiające ograniczenia przy wprowadzaniu pewnych produktów do obrotu, można by w pewnym stopniu uznać za odpowiednik dyrektywy UE w sprawie zamierzonego uwalniania GMO do środowiska. Jednak nawet te regulacje są niepełne i nie zapewniają nadzoru nad rozpowszechnianiem produktów zawierających GMO. W państwie prawa nadzór regulowany w ustawach zawsze musi się opierać na konkretnych przepisach, szczegółowo opisujących określone kwestie. W Polsce tymczasem nie ma żadnych aktów prawnych, które odnosiłyby się bezpośrednio do GMO.