Tworzenie lokalnych form ochrony przyrody

Andrzej Sułkowski
Zespół Ochrony Środowiska, Biuro Rozwoju Krakowa

 

WYBRANE ELEMENTY SZCZEGÓŁOWEJ PROBLEMATYKI PRZYRODNICZEJ (ŚRODOWISKOWEJ) W OPRACOWANIACH PLANISTYCZNYCH

 

1. Zgodność działalności gospodarczej i struktury przestrzennej gminy z uwarunkowaniami środowiska przyrodniczego decyduje o sukcesie zrównoważonego rozwoju.
2. Każdy system przestrzenny składa się z podsystemów (o różnym charakterze - otwarte, zamknięte - przyrodniczego, technicznego i kulturowego), między którymi zachodzą wzajemne relacje (o różnej skali natężenia związków i oddziaływań). Zrównoważony rozwój ma zapewnić funkcjonowanie wszystkich elementów systemu (łagodzenie konfliktów i wykorzystywanie szans).
3. Punktem wyjścia rozwiązań przestrzennych w odniesieniu do zasad zagospodarowania przestrzennego i wymagań ochrony środowiska są:
 3.1. system wartości wewnętrznych - wyrażony w strategii rozwoju,
 3.2. waloryzacja środowiska (przyrodnicza) gminy z inwentaryzacji przyrodniczej lub programu ochrony środowiska.
4. Zapisy zawarte w ramach studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, a następnie planu zagospodarowania przestrzennego stają się wyrazem i narzędziem ochrony środowiska (przyrody).
5. Obowiązujący system prawny określa procedury postępowania w kolejnych fazach decyzyjnych instrumentalizując je jednocześnie:
 5.1. udział społeczeństwa,
 5.2. opracowania ekofizjograficzne i problemowe,
 5.3. procedury ocen oddziaływania na środowisko.

 

ETAP I - Zasoby i funkcjonowanie środowiska

6. Rozpoznanie i charakterystyka środowiska przyrodniczego uwzględniająca związki pomiędzy elementami.
Charakterystyka powinna być przeprowadzona w wyodrębnionych kompleksach.
7. Zasoby środowiska:
 7.1. budowa geologiczna CEL - ustalenie:
  7.1.1. zasobów surowców mineralnych i zasięgu ich występowania (obszary i tereny górnicze),
  7.1.2. zbiorników wód podziemnych w tym głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP),
  7.1.3. warunków geologiczno-inżynierskich do określenia przydatności gospodarczej różnych obszarów i racjonalnego wykorzystania terenu;
 7.2. gleby:
  7.2.1. struktura użytkownika,
  7.2.2. kompleksowa ocena rolniczej przestrzeni produkcyjnej,
  7.2.3. środowiskowe zagrożenie gleb;
 7.3. klimat lokalny (określenie uwarunkowań funkcjonalnych terenu - w szczególności warunki rozprzestrzeniania zanieczyszczeń);
 7.4. zasoby wód powierzchniowych i podziemnych:
  7.4.1. wody płynące (źródła, strumienie, rzeki),
  7.4.2. wody stojące (jeziora, stawy, bagna),
  7.4.3. wody podziemne, wody wgłębne, wody gruntowe (słodkie i mineralne) - w zakresie zasad gospodarowania wodą i ochrony zasobów;
 7.5. roślinność:
  7.5.1. stanowiska gatunków roślin chronionych,
  7.5.2. stanowiska gatunków roślin endemicznych i reliktowych oraz stanowiska osobliwych form występowania gatunków,
  7.5.3. ekosystemy leśne:
   7.5.3.1. siedliskowe typy lasów,
   7.5.3.2. skład gatunkowy drzewostanów,
   7.5.3.3. struktura wiekowa lasów,
   7.5.3.4. charakterystyka głównych funkcji drzewostanów,
   7.5.3.5. lasy produkcyjne,
   7.5.3.6. lasy nasienne,
   7.5.3.7. lasy ochronne (z wyróżnieniem poszczególnych rodzajów ochrony, np. wodochronne, glebochronne i in.);
 7.6. ekosystemy nieleśne:
  7.6.1. roślinne zbiorowiska lądowe, wodne,
  7.6.2. stopień sukcesji naturalnej;
 7.7. siedliska i ostoje zwierząt chronionych:
  7.7.1. gospodarka rybacka śródlądowa,
  7.7.2. gospodarka łowiecka.
8. Zanieczyszczenia, zagrożenia, degradacja:
 8.1. zagrożenia środowiskowe, powstałe w wyniku współczesnych procesów geomorfologicznych i klęsk żywiołowych (erozja, osuwiska, sufozja, powodzie, wichury, gradobicie i in.),
 8.2. zagrożenia antropogeniczne,
 8.3. zanieczyszczenie atmosfery i degradacja klimatu lokalnego,
 8.4. zanieczyszczenie wód powierzchniowych,
  8.4.1. zanieczyszczenie wód podziemnych,
  8.4.2. zbiorniki wód podziemnych o bardzo wysokim i wysokim zagrożeniu zanieczyszczeniami,
  8.4.3. zagrożenie pokrywy glebowo - roślinnej (mechaniczno - fizyczne, chemiczne);
 8.5. zagrożenie środowiska przez odpady,
 8.6. zagrożenie środowiska przez hałas (komunikacyjny, lotniczy, przemysłowy),
 8.7. skażenia środowiska elektromagnetyczne i promieniotwórcze (jonizujące).
9. Obszary prawnie chronione:
 9.1. parki narodowe, parki krajobrazowe, rezerwaty, pomniki przyrody ożywionej i nieożywionej,
 9.2. użytki ekologiczne, istniejące,
 9.3. propozycje obszarów i obiektów do objęcia ochroną prawną.

 

ETAP II - Identyfikacja zmian w środowisku (kierunki, tendencje, skala zmian)

10. Konflikty - identyfikacja problemów:
 10.1.skala - zależna od chłonności, wrażliwości i odporności elementów środowiska,
 10.2.konflikty:
  10.2.1. wewnętrzne - powstające na terenie jednostki administracyjnej,
  10.2.2. zewnętrzne - powstałe z oddziaływania na teren zewnętrznych źródeł zanieczyszczeń środowiska;
 10.3. konflikty należy łączyć z występującymi funkcjami.
11. Konflikty funkcjonalne:
 11.1. urbanizacja:
  11.1.1. nieuwzględnienie uwarunkowań środowiska w planowaniu zespołów mieszkalnych i niewłaściwa lokalizacja działalności gospodarczych,
  11.1.2. blokowanie przepływu powietrza (przewietrzanie) przez zabudowę,
  11.1.3. zabudowa obszaru o dużych walorach środowiskowych i funkcji klimatotwórczej,
  11.1.4. likwidacja terenów zielonych i otwartych, i traktowanie ich jako rezerwy dla budownictwa,
  11.1.5. brak kanalizacji i oczyszczalni ścieków,
  11.1.6. nadmierne wprowadzanie powierzchni ze sztuczną krywą,
  11.1.7. nadmierne zużycie energii i wody.
12. Osadnictwo wiejskie:
 12.1. 12.1.1. rozproszone budownictwo bez uwzględnienia infrastruktury technicznej,
  12.1.2. budowa wodociągów bez kanalizacji i utylizacji ścieków;
 12.2. turystyka:
  12.2.1. nadmierny ruch turystyczny w stosunku do pojemności terenu,
  12.2.2. niedostosowanie zasobów energii i wody do potrzeb,
  12.2.3. degradacja krajobrazu w związku z budową obiektów turystycznych,
  12.2.4. niewłaściwa lokalizacja obiektów, presja na obrzeża parków narodowych i inne obszary chronione,
  12.2.5. konflikty komunikacyjne,
 12.2.6. zagrożenie flory i fauny i in.;
 12.3. rolnictwo:
  12.3.1.zakwaszenie gleby,
  12.3.2.przenawożenie, chemizacja rolnictwa,
  12.3.3.niewłaściwe melioracje,
  12.3.4.chemiczne zanieczyszczenie produktów żywnościowych,
  12.3.5.osłabienie produktywności ze względu na niewłaściwy stosunek wody i powietrza w glebie i in.;
 12.4. leśnictwo (przewaga funkcji gospodarczych):
  12.4.1. wadliwa gospodarka leśna (zręby zupełne),
  12.4.2. monokultury,
  12.4.3. wadliwa gospodarka wodna na terenach leśnych;
 12.5.gospodarka wodna - ograniczenie zasobów wodnych (ilości i jakości) stwarza istotną barierę dla gospodarki lokalnej:
  12.5.1. nadmierne zużycie wody,
  12.5.2. obniżenie poziomu wód gruntowych,
  12.5.3. brak oczyszczalni ścieków,
  12.5.4. zanieczyszczenia wód powierzchniowych i podziemnych,
  12.5.5. wadliwe melioracje wodne;
 12.6. energetyka:
  12.6.1. pomniejszenie powierzchni upraw,
  12.6.2. wzrost zanieczyszczeń powietrza i wpływ na ekosystemy i warunki życia mieszkańców,
  12.6.3. degradacja gleb (zakwaszenie),
  12.6.4. zanieczyszczenie wód powierzchniowych i podziemnych,
  12.6.5. wzrost potrzeb wodnych,
  12.6.6. hałas przemysłowy i komunikacyjny,
  12.6.7. tworzenie pól elektromagnetycznych i stref zagrożeń;
 12.7.transport:
  12.7.1. budowa autostrad bez uwzględnienia wymagań ekologicznych w tym: korytarzy, estakad, ogrodzeń, ekranów akustycznych,
  12.7.2. zanieczyszczenie powietrza spalinami,
  12.7.3. nadmierny rozwój motoryzacji w stosunku do istniejącej sieci komunikacyjnej,
  12.7.4. niedostateczne uregulowania prawne odnośnie sprawności technicznej pojazdów i stosowania niekonfliktowych paliw.

 

ETAP III - Określenie uwarunkowań przyrodniczych i środowiskowych rozwoju funkcji (uwarunkowania i zasady działań)

13. Uwarunkowania przyrodnicze wynikają z istnienia zasobów przyrody o cechach:
 13.1. korzystnych dla rozwoju danych funkcji,
 13.2. wymagających określonych zabiegów technicznych do wprowadzenia funkcji,
 13.3. wskazujących na potrzebę istotnych przekształceń,
 13.4. wymagających stosownych zabiegów rehabilitacyjnych (restrukturyzacji, rekultywcji, rewitalizacji).
14. Obszary i obiekty prawnie chronione:
 14.1. parki narodowe,
 14.2. rezerwaty,
 14.3. parki krajobrazowe,
 14.4. otuliny parków narodowych, rezerwatów przyrody i parkow krajobrazowych,
 14.5. inne tereny chronione w tym:
  14.5.1. obszary chronionego krajobrazu, uzdrowiska, zlewnie chronione, obszary ochrony wód podziemnych, pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo - krajobrazowe,
  14.5.2. przygraniczne obszary przyrodniczocenne - np. rezerwaty biosfery,
  14.5.3. obszary wodno - błotne,
  14.5.4. parki wiejskie (podworskie),
  14.5.5. ogrody botaniczne, arboreta i zoologiczne,
  14.5.6. miejskie tereny zieleni,
  14.5.7. obszary przewidywane do objęcia ochroną prawną;
 14.6. ponadto:
  14.6.1. gleby wysokich klas bonitacyjnych (I-1II, a w specjalnych warunkach i klasy IVa),
  14.6.2. obszary górnicze złóż surowców mineralnych,
  14.6.3. obszary górnicze wód mineralnych,
  14.6.4. obszary o bardzo wysokim i wysokim zagrożeniu zanieczyszczeniami wód podziemnych,
  14.6.5. lasy ochronne;
 14.7.predyspozycje terenu, ze względu na:
  14.7.1.budowę geologiczną - w odniesieniu do oceny zasobów, jakości i możliwości wykorzystania wód podziemnych i ich ochrony, a także zabezpieczenia przed wpływem tych wód przy pracach budowlanych, górniczych i melioracyjnych, a także lokalizacji np. wysypisk, cmentarzy i in.,
  14.7.2.ukształtowanie powierzchni ziemi - do kreślenia przydatności gospodarczej poszczególnych form rzeźby; wyłączone z tych funkcji powinny być tereny o nachyleniu zboczy > 12,
  14.7.3.doliny odwadniane okresowo (np. doliny krasowe, młode dolinki holoceńskie), wąwozy, parowy, nisze osuwiskowe, powierzchnie osuwiskowo - złaziskowe, koryta rzeczne i starorzecza, równiny terasowe podcinane i okresowo zalewane oraz szczytowe partie wzniesień ograniczone stromymi stokami,
  14.7.4.zabezpieczenie zasobów wód powierzchniowych i podziemnych w odpowiedniej ilości i dobrej jakości;
 14.8. uwarunkowania środowiska dla gospodarki rolnej:
  14.8.1. dostosowanie produkcji rolniczej do warunków środowiska, zasobności i produktywności gleb,
  14.8.2. ograniczenie produkcji rolniczej ze względu na zanieczyszczenie środowiska,
  14.8.3. ograniczenie negatywnych skutków odziaływania rolnictwa na środowisko,
  14.8.4. restrukturyzacja rolnictwa na obszarach zanieczyszczonych i na obszarach chronionych,
  14.8.5. ochrona gleb przed degradacją,
  14.8.6. przyrodnicza zabudowa obszarów produkcji rolniczej,
  14.8.7. procesy erozyjne,
  14.8.8. obniżenie poziomu wód gruntowych;
 14.9. gospodarka leśna:
  14.9.1. naturalne kierunki hodowli,
  14.9.2. różnorodność ekosystemów - zgodność z warunkami siedliska,
  14.9.3. ochrona lasów łęgowych,
  14.9.4. traktowanie lasów jako najważniejszego składnika równowagi ekologicznej w biosferze;
 14.10. eksploatacja surowców naturalnych:
  14.10.1. stosowanie technologii eksploatacji zapobiegających ujemnym wpływom na środowisko, w tym ochrona wód podziemnych,
  14.10.2. zmiany powierzchni ziemi i prowadzenie rekultywacji,
  14.10.3. stosowanie technologii bezodpadowych;
 14.11. osadnictwo:
  14.11.1. ochrona terenów otwartych i dążenie do tworzenia ekologicznego systemu tych terenów,
  14.11.2. zapewnienie warunków do zachowania szczególnie cennych zasobów środowiska, w tym obszarów zieleni - biologicznie czynnych,
  14.11.3. ochrona zbiorników wód podziemnych,
  14.11.4. kształtowanie układów przestrzennych w sposób minimalizujący ujemne skutki oddziaływania na środowisko, w tym na jakość powietrza,
  14.11.5. rozwój zieleni i gospodarki zielenią, włączenie wszystkich terenów biologicznie czynnych w celu zabezpieczenia optymalnych warunków egzystencji i rozwoju,
  14.11.6. eliminacja uciążliwych działalności (funkcji) z terenów zurbanizowanych,
  14.11.7. poprawa układów osadniczych ze względu na infrastrukturę techniczną, ze szczególnym uwzględnieniem innfrastruktury gospodarki komunalnej,
  14.11.8. odtwarzanie zasobów środowiska i zachowanie walorów krajobrazu,
  14.11.9. ochrona powietrza przed zanieczyszczeniami komunikacyjnymi przez optymalne rozwiązania inżynierii ruchu;
 14.12. określenie zasięgu uciążliwości związanych z osadnictwem:
  14.12.1. "wysypiska" odpadów komunalnych,
  14.12.2. hałas komunikacyjny, przemysłowy i lotniczy.

 

ETAP IV - Ocena kierunków rozwoju gminy - prognoza

15. W zależności od uwarunkowań ekologicznych gminy, należy ocenić zagrożenia i ich natężenie oraz pożądane kierunki zmian i rozwoju. Temu celowi służy diagnoza prospektywna ujmująca różne scenariusze rozwoju. Wynik diagnozy jest podstawą do podejmowania działań zmierzających do celowego kształtowania zrównoważonego rozwoju gminy.
16. Diagnoza jest:
 16.1. syntezą "map" tematycznych (obszarów tematycznych) dotyczących:
  16.1.1. pierwsza - obszarów o szczególnych (unikalnych i bardzo cennych) walorach przyrodniczych, do których należy przykładowo zaliczyć: komponenty abiotyczne jak np. cenne formy rzeźby powierzchni ziemi, sieć hydrograficzną, obszary ochrony zasobów wód podziemnych, występowanie gleb o wysokiej klasie bonitacji, elementy Wielkoprzestrzennego Systemu Obszarów Chronionych, komponenty biotyczne, m.in. lasy, zbiorowiska roślinne różnego typu i in.,
  16.1.2. druga - obszarów objętych ponadnormatywnymi wartościami zanieczyszczeń, zagrożeń, degradacji i dewastacji środowiska, wg kryteriów zawartych w odnośnych ustawach (aktach prawnych), obszarów eksploatacji złóż surowców mineralnych, składowisk, wyrobisk, wysypisk i in.,
  16.1.3. trzecia - zagospodarowania przestrzennego gminy z uwzględnieniem wszystkich form zagospodarowania i użytkowania powierzchni, jak: mieszkalnictwo, przemysł, energetyka, usługi, komunikacja i in.;
 16.2. oceną przestrzeni, a zarazem propzycją optymalnego jej zagospodarowania z uwzględnieniem polityki zrównowazonego rozwoju.
17. Mierniki oceny stanu środowiska - wartościowanie środowiska obejmuje szeroką problematykę, na którą składają się: zasoby, zagrożenia, konflikty, funkcjonowanie, a ponadto charakterystyki wielkości, wartości progowych, powierzchni występowania, zakresu zmian i trendy.
 17.1. konstrukcja szczegółowej listy mierników powinna być oparta na:
  17.1.1. przyjętych normach wewnętrznych,
  17.1.2. ocenie procesów wynikających ze struktury i funkcji ekologicznych oraz ich znaczenia dla trwałości systemu,
  17.1.3. ocenie procesów niszczących i zdolności obronnych systemu.
18.Prognoza:
 18.1. ocena wpływu walorów przyrodniczych i ich zmian na stan i funkcjonowanie jednostki np. gminy,
 18.2. oraz diagnoza perspektywiczna wpływu przyjętych kierunków rozwoju gminy na stan środowiska,
 18.3. określenie kryteriów ekorozwoju - weryfikacja kierunków rozwoju gminy w aspekcie środowiskowym,
 18.4. procedura:
  18.4.1. formułowanie problemu (ważności),
  18.4.2. identyfikacja problemu,
  18.4.3. analiza skutków i prognozy.

 

Opracowano na podstawie publikowanych materiałów IGPIK (Kraków, Warszawa) i opracowań własnych.