Tworzenie lokalnych form ochrony przyrody

Tomasz Walkowicz
Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych

 

SPOŁECZNE I EKOLOGICZNE ASPEKTY TWORZENIA I UTRZYMANIA TERENÓW ZIELENI MIEJSKIEJ

 

1. ZIELEŃ – UJĘCIE PRAWNE, KLASYFIKACJA TERENÓW ZIELENI

Najszersza definicja zieleni miejskiej to wszystkie tereny czynne biologicznie na terenie miast, niezależnie od tego jak są użytkowane, oraz kto jest ich właścicielem [1].

Pojęcie "zieleń miejska" jest używane w ustawie o ochronie i kształtowaniu środowiska jako:

"zespoły roślinności spełniające cele wypoczynkowe, zdrowotne i estetyczne, a w szczególności: parki, zieleńce, zieleń na placach, ulicach, zieleń izolacyjna i pracownicze ogrody działkowe".

Definicja ta, jak wskazuje Böhm, jest nieprecyzyjna, gdyż w planach zagospodarowania przestrzennego nie ma tak sformułowanych kategorii, a przeznaczenie zieleni miejskiej na cele zdrowotne zawarte w ustawie jest bardzo nieostre.

Zieleń w miastach kontrolowana jest za pomocą rodzajów przeznaczenia tereniu zapisanych w planach zagospodarowania przestrzennego oraz poprzez określenie stref ochronnych w zasadach zagospodarowywania terenów miejskich.

Zieleń miejska znajduje się pod ochroną. Zgodnie z przepisami art. 42 i następnych ustawy z dnia 31 stycz-nia 1980r. o ochronie i kształtowaniu środowiska:

Do dbałości o stan zieleni miejskiej zobowiązany jest właściciel terenu, na którym się ona znajduje. Może nim być gmina, spółdzielnia mieszkaniowa, zarząd dróg itp. U tych podmiotów należy interweniować w razie niszczenia zieleni.

Sprawca niszczenia zieleni miejskiej może zostać pociągnięty do odpowiedzialności za wykroczenie gdy:

W Unii Europejskiej widać wyraźnie sektorowość działań na rzecz ochrony środowiska i przyrody, gdyż cała polityka ochrony środowiska wydaje się być niespójna. Istnieją w niej jednak uregulowania prawne dotyczące zieleni miejskiej. W piątym "Programie Działań na rzecz Ochrony Środowiska" istnieje punkt: poprawa warunków środowiska miejskiego, w którym zwraca się większą uwagę na wpływ urbanizacji na środowisko.

Rozwój miast wpływa niekorzystnie na zieleń w mieście poprzez: zmniejszenie ilości terenów zielonych ze względu na działalność inwestycyjną, zmniejszenie różnorodności biologicznej, zmniejszenie ilości terenów leśnych, erozję gleby.

W piątym "Programie Działań na rzecz Ochrony Środowiska" zwraca się uwagę na to, że zieleń miejska w krajach UE stanowi od 2% w Sewilli – do 70 % w Turku, Oslo i Goeteborgu, co stanowi sporą rozbieżność wynikającą zapewne ze sposobu zarządzania nią w różnych krajach. Normy Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), które również nie są spełniane przez wiele miast, stanowią, że minimalna powierzchnia terenów zielonych na 1 mieszkańca aglomeracji miejskiej powinna wynosić 50 m2/1 mieszkańca. Większość spraw dotyczących zieleni miejskiej jest administrowana i zarządzana przez władze lokalne i regionalne. Komisja Europejska utworzyła ramowe wskazówki dotyczące zrównoważonego rozwoju miast, których założeniami jest:

Do realizacji tych wskazówek wyznaczono cztery filary:

  1. wzmocnienie prosperity ekonomicznej i rozwoju miast,

  2. aktywny udział społeczeństwa i pozarządowych organizacji ekologicznych,

  3. ochrona i poprawa środowiska w miastach,

  4. współpraca władz lokalnych i lokalnej społeczności [4].

Prof. Longin Majdecki wyróżnia następujące formy wykorzystania środowiska przyrodniczego:

Z ekologicznego punktu widzenia istotne są takie formy zieleni miejskiej (głownie naturalne i półnaturalne), które są prawnie chronione: użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, które mogą być powoływane przez właściwe władze samorządu terytorialnego. W wielu przypadkach stanowią one połączenie nowoczesnej formy ochrony przyrody z racjonalnym rekreacyjno-turystycznym wykorzystaniem. W krajach Europy Zachodniej coraz częściej pojawiają się przykłady rewitalizacji tj. przekształcania poprzemysłowych terenów w formy zieleni, charakteryzujące się dużą różnorodnością przyrodniczą.

 

2. FUNKCJE I ROLA ZIELENI

Zieleń miejska, zwłaszcza na terenach silnie zurbanizowanych, staje się coraz bardziej docenianym składnikiem układów urbanistycznych, zarówno planowanych, jak i istniejących, w których istnieje możliwość stworzenia czy też przywrócenia zieleni. Zieleń miejska to przede wszystkim obiekty przyrodnicze o formach naturalnych, półnaturalnych i przetworzonych oraz rozmaite założenia ogrodowe istniejące samoistnie lub towarzyszące budowlom. Tereny zieleni miejskiej pełnią funkcje rekreacyjne, ekologiczne i zdrowotne – wpływają na złagodzenie lub eliminację uciążliwości życia w miastach, kształtowanie układów urbanistycznych, wprowadzają ład przestrzenny oraz nadają specyficzny i indywidualny charakter miastu.

Zieleń miejska oddziałuje również na człowieka poprzez możliwość kontaktu z naturą, wyciszenia się, znalezienia wytchnienia i odpoczynku z dala od zgiełku miasta. Jednakże, aby zieleń oprócz spełniania funkcji estetycznej pełniła również inne zadania, musi być różnorodna pod względem biologicznym, bo tylko wtedy zapewnia miejsce różnym gatunkom roślin i zwierząt oraz zapobiega erozji gleb.

Parki i ogrody

Parki i ogrody stanowią najstarszą świadomą formę zieleni miejskiej. Są to w dużej mierze twory sztuczne, projektowane przez człowieka. Pełnią przede wszystkim funkcje estetyczne i rekreacyjno-wypoczynkowe. Funkcje estetyczne zostały po raz pierwszy uregulowane prawnie w XIX w. przez grupę francuskich malarzy w parku Fountaibleu we Francji, którzy doprowadzili do objęcia prawną ochroną parku ze względu na walory krajobrazowe i estetyczne. Funkcje rekreacyjne parków istniały od zawsze. Parki i ogrody pełnią także inne funkcje takie jak np. edukacyjne czy sportowe. Istnieją także parki i ogrody o znaczeniu specjalnym, tj. dydaktyczne ogrody zoologiczne i botaniczne, gdzie prowadzone są prace naukowo – badawcze, ale są one również otwarte dla zwiedzających. Specjalną grupą parków i ogrodów są ogrody i parki zdrojowe w miastach-uzdrowiskach, które charakteryzują się przede wszystkim specyficznymi właściwościami takimi jak: wody lecznicze, borowiny, mikroklimat.

Ogródki działkowe

Są to przede wszystkim ogrody zamknięte, dostępne tylko dla ich właścicieli. Zwykle są niewielkie i znajdują się na obrzeżach miast. Służą przede wszystkim produkcji ogrodniczej (wartość plonów z 1 ha ogródków działkowych jest 10-krotnie większa niż z normalnych upraw [6]). Pełnią także role społeczne poprzez umożliwienie rekreacji i wypoczynku dla ludzi pracujących w mieście, dając im doświadczyć bliskiego kontaktu z naturą.

Cmentarze

Są charakterystyczną formą zieleni miejskiej. W miastach zabytkowych znajdują się często w centrum, co związane jest z tradycją katolicką. Nowe cmentarze znajdują się na obrzeżach miast. Najczęściej spotykane mają nieregularną szatę roślinną, choć zdarzają się również cmentarze wkomponowane w las, gdzie drzewa stają się ich wystrojem.

Tereny sportowe

Są to tereny otwarte, projektowane zgodnie z planem zieleni miejskiej. Służą przede wszystkim do uprawiania sportu i rekreacji, gdzie istotne jest ich oddalenie od zakładów przemysłowych, nasłonecznienie i ochrona od wiatrów.

Pasy zieleni, zadrzewienia przyuliczne

Jest to tzw. zieleń izolacyjna, oddzielająca np. jezdnię od chodnika, tworząca aleje wzdłuż dróg, itp. W miastach sporo miejsca zajmują trawniki, które pełnią głównie funkcję ozdobną.

Żywopłoty

Pełnią przede wszystkim funkcje ozdobne i izolacyjne, zwielokrotniają wykorzystanie przestrzeni i powinny być stosowane zamiast trawników przyulicznych, tam gdzie jest to możliwe. Ponadto ograniczają rozprzestrzenienie się zanieczyszczeń z rur wydechowych samochodów i zmniejszają do 80% zanieczyszczenie gleb płynące z pojazdów samochodowych [7].

Pnącza

Są niedocenianym elementem zieleni miejskiej, a mogą stanowić jej doskonałe uzupełnienie i tym samym poprawiać wizerunek miasta poprzez zasłonięcie starych, brzydkich ścian. Pnącza spełniają także rolę termoizolatora budynków – w lecie ochładzają, a w zimie ocieplają je, a także poprawiają mikroklimat i oczyszczają powietrze. Są też doskonałym schronieniem dla drobnych ptaków.

Tereny zielone można również rozpatrywać pod kątem ich wartości przyrodniczej, a tam, gdzie jest to uzasadnione, można objąć je ochroną prawną. Rada gminy może na swoim terenie działania wprowadzić w drodze uchwały pewne formy ochrony przyrody, jeżeli nie wprowadził ich wojewoda lub – w przypadku ochrony gatunkowej – Minister Środowiska:

Aby zwiększyć bioróżnorodność w mieście, by zieleń była ciekawsza można zastosować kilka prostych zabiegów. Przede wszystkim nie należy przekształcać pozostałych gdzieniegdzie fragmentów naturalnych i półnaturalnych środowisk, takich jak niewielkie naturalne łąki w monokultury trawników, pozostawić przyrodzie miejsca podmokłe i niewielkie oczka wodne. W polskich miastach istnieje wiele takich miejsc, które często traktowane są jako "chaszcze" i tereny nieużyteczne, bardzo zaniedbane, służące za dzikie wysypiska śmieci. Są one często terenami o sporej różnorodności biologicznej i powinny być chronione. Warto zahamować proces ich dewastacji i przystosować je do pełnienia funkcji rekreacyjnych i edukacyjnych. Takie działania prowadzone są w krajach Europy Zachodniej przez samorządy lokalne we współpracy z organizacjami ekologicznymi. Przykładem może być brytyjska organizacja Community Environmental Educational Development (CEED) z Sunderland, która we współpracy z władzami lokalnymi tworzy tzw. tereny dzikiej przyrody w mieście, na terenach zrekultywowanych bądź zaniedbanych. Działania CEED łączą ze sobą funkcje ekologiczne poprzez rekultywację terenów poprzemysłowych i prowadzenie tam działań edukacyjnych dla dzieci i młodzieży, z funkcjami społecznymi – poprzez organizowanie pracy dla bezrobotnych z regionu.

 

3. ASPEKTY EKOLOGICZNE

Zieleń w mieście spełnia wiele funkcji. Jedną z podstawowych jest produkcja tlenu i usuwanie dwutlenku węgla z otoczenia. Przeciętnie jedno drzewo produkuje w ciągu doby tlen, który wystarcza dla kilku osób. Jedno duże drzewo potrafi przetworzyć tyle samo dwutlenku węgla, ile emitują dwa domy jednorodzinne. Należy jednak zauważyć, że ze względu na zanieczyszczenie powietrza produkcja tlenu na terenach bardzo zurbanizowanych może spaść nawet o 90% [8]. Zieleń miejska absorbuje zanieczyszczenia powietrza, a także nieprzyjemne aromaty zastępując je przyjemnym zapachem. Ponadto pasy tzw. zieleni izolacyjnej, poza ograniczeniem zanieczyszczeń, zmniejszają również poziom hałasu w mieście.

Miasto stanowi układ ekologiczny, w którym producenci, tj. roślinność, produkują mniejsze ilości biomasy niż roślinność znajdująca się w warunkach naturalnych. Przeciętne uważa się, że na terenie miast istnieje ok. 1000 gatunków roślin naczyniowych i średnio ok. 150-200 gatunków ptaków, 30-50 ssaków i bogaty świat bezkręgowców [9]. Dlatego przy tworzeniu systemu zieleni miejskiej istotne jest tworzenie takiej bazy pokarmowej, która odpowiadałaby konsumentom. Z tego względu wskazane jest sadzenie gatunków rodzimych przystosowanych do naszych warunków klimatycznych. Nie należy również zapominać o bardzo ważnej roli zieleni miejskiej, jaką jest schronienie dla różnych gatunków roślin i zwierząt. Około 25% siedlisk znajduje się na terenie lub na obrzeżach terenów miejskich [10].

Europejska Agencja Ochrony Środowiska w raporcie "Towards an urban agenda in European Union" stwierdza, że 50–80% europejskich miast (o ponad 500 000 mieszkańców) nie spełnia standardów Unii Europejskiej w zakresie jakości powietrza. Jest to powiązane również z jakością i ilością terenów zielonych w mieście. W niektórych miastach, takich jak np. Hannover czy Bruksela tereny miejskie zajmują ponad 20% powierzchni miasta, a np. w Rotterdamie czy Madrycie jest ich mniej niż 5%.

Aby zwiększyć ilość zieleni w mieście, a także podnieść jej atrakcyjność można zastosować kilka pomysłów prezentowanych przez Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody "Salamandra" z Wrocławia, które sugeruje np. "udziczenie" trawników tam gdzie jest to możliwe (na terenach rzadziej uczęszczanych, rzadko wykorzystywanych rekreacyjnie, itp.) poprzez rezygnację z regularnego koszenia oraz sianiu gatunków naturalnych. W ciągu kilku lat będzie można zobaczyć bardzo ciekawą łąkę, która może stać się również poletkiem doświadczalnym dla młodzieży. Inną metodą wzbogacającą zieleń miejską jest szersze wykorzystanie pnączy i żywopłotów, które stanowią doskonałe jej uzupełnienie, a ponadto stanowią kryjówki dla drobnych zwierząt.

Kolejną metodą na zwiększenie ilości zieleni w mieście jest stosowanie "żywych nawierzchni", które coraz częściej stosuje się w Polsce. Są to brukotrawniki (kocie łby ułożone tak, by były między mini szczeliny ok. 1-2 cm, w których znajdzie się ziemia i piasek), betonowe kratki z trawą, trawniki z tłuczniem itp. Jest to wyłącznie sposób na uatrakcyjnienie terenu, gdyż pod względem przyrodniczym nie ma on żadnego znaczenia, nadaje natomiast charakter miejscom o bardzo zwartej zabudowie, szczelnie wypełnionym betonem i asfaltem.

Często w miastach usuwane są gatunki ruderalne, które przyszły do miasta razem z człowiekiem – są to popularne "chwasty", których pozbycie się jest niezwykle trudne i kosztowne. Gatunki te są przystosowane do miast i zaczynają powoli znajdować zwolenników wśród planistów wykorzystujących je przy upiększaniu terenów zurbanizowanych. Niektóre z nich przez cały sezon wegetacyjny kwitną, wydzielają ładne zapachy (np. wrotycz czy piołun).

Istnieje również pomysł tworzenia mini rezerwatów (propagowany przez Andrzeja Mirskiego – reżysera filmowego i dziennikarza), który obejmuje stworzenie w każdej miejscowości obszaru zieleni na różnych ciekawszych siedliskach, przeznaczonego tylko dla wolno żyjących zwierząt i roślin, a także wychowanie tam grup eko-entuzjastów i stwarzanie warunków, by poprzez praktyczną pracę dla rozbudzać sumienie ekologiczne. Filozoficzną ideą mini rezerwatów jest to, że człowiek oddaje jakiś teren tylko dla przyrody [11].

 

4. ASPEKTY SPOŁECZNE

Europejska Agencja Ochrony Środowiska w raporcie "Towards an urban agenda in European Union" stwierdza, że miejskie tereny zielone stanowią ważny element wyznaczania jakości życia w mieście. Zieleń miejska zapewnia przede wszystkim możliwość kontaktu z przyrodą, odpoczynek i rekreację.

W XIX w., wieku rozwoju przemysłowego, zauważono, że zbyt duża koncentracja ludzi w jednym miejscu może prowadzić do różnych patologii i wzrostu agresji, co częściowo może być tonizowane poprzez dużą ilość zieleni w mieście. Wtedy właśnie zaczeły się rozwijać parki i ogrody miejskie, które od tamtego czasu zostały uznane za niezbędne do funcjonowania i tworzenia miast. Parki i ogrody szczególnie w XIX w. pełniły rolę ognisk kultury, to w nich koncentrowało się życie kulturalne. Przykładem może być choćby słynny Hyde Park w Londynie, gdzie do dzisiaj, w nieco już parodystycznej formie, odbywają się różnego rodzaju wystąpienia publiczne. W Polsce funkcje społeczne parków pokazał również dr Henryk Jordan, który zapoczatkował idee tworzenia ogródków jordanowskich, w których młodzież mogła uprawiać ćwiczenia sportowe. Jordan starał się połączyć funkcje rekreacyjne z funkcjami wychowania obywatelskiego (w parku umieścił 45 popiersi słynnych Polaków, naukowców, pisarzy i bohaterów narodowych). W Szwecji istnieją również ogrody z urządzeniami spotrowymi dostosowanymi do wieku dzieci w nich przebywających [12].

Parki i ogrody były najczęsciej tworami sztucznymi, tworzonymi ręką człowieka, co prowadziło do kształtowania wrażeń estetycznych. Wrażenia te mogą być też kształtowane poprzez kontakt z dziką przyrodą. Brytyjska grupa o nazwie "The Wilderness" propaguje pozostawienie pewnych obszarów przyrodzie i obserwowanie tego co się tam dzieje bez żadnej ingerencji. Ta koncepcja opiera się na całkowitym zaufaniu naturze, na wierze, że to przyroda wie najlepiej [13].

Ilość pracowniczych ogródków działkowych (zwłaszcza w Polsce) jest ewidentnym wyrazem chęci kontaktu z naturą i przyrodą mieszkańców miast. Jak wskazują sami ich użytkownicy główną motywacją do pracy na działce jest raczej chęć obcowania z przyrodą, zacieśnianie więzów rodzinnych, wypoczynek i rekreacja na świeżym powietrzu, niż zdobywanie plonów, choć jak sami przyznają warzywa i owoce z działki smakują lepiej. W ten sposób ogródki działkowe pełnią dodatkową funkcję – poprawiają warunki zdrowotne mieszkańców miast, poprzez trochę ruchu potrzebnego chociażby do skopania, czy pielenia ogródka, a także poprzez pozytywne oddziaływanie zieleni.

Zieleń miejska jest często jedynym łącznikiem człowieka ze światem przyrody. W praktyce jednak ze względu na presję inwestycyjną ilość zieleni w mieście maleje albo staje się ona monokulturą, zaspakajającą wyłącznie potrzeby estetyczne, a w mniejszej części zdrowotne czy potrzeby kontaktu z przyrodą. Coraz częstsze jest pragnienie mieszkańców miast do przeprowadzki na wieś, spowodowane zapewne podświadomą chęcią kontaktu z naturą, oraz panującą tam ciszą, spokojem, czystym powietrzem i środowiskiem. Dlatego też w koncepcjach urbanistycznych wzrasta rola zieleni, która nie tylko jest ważnym elementem układu urbanistycznego, ale także powiązana jest za pomocą korytarzy ekologicznych z otoczeniem wokół miast i zielenią, znajdującą się na obrzeżach i poza miastem.

Istnienie różnorakiej zieleni w mieście może być również wykorzystane do prowadzenia działalności edukacyjnej, zarówno przyrodniczej jak i ekologicznej, gdzie z jednej strony można pokazywać ekosystemy i poszczególne gatunki, a także wskazywać stadia np. sukcesji, tj. przekształcania się np. trawnika w łąkę, co może się odbywać za pomocą istniejących w danym terenie ścieżek dydaktycznych czy przyrodniczych. Działania edukacyjne na takich terenach prowadzone są często w ramach zajęć szkolnych przez pedagogów lub przedstawicieli organizacji społecznych opiekujących się danym terenem.

 

6. WNIOSKI DLA ZIELENI MIEJSKIEJ

Aby zieleń miejska mogła spełniać w pełni swoją funkcję potrzebne jest stworzenie lokalnej polityki ochrony przyrody w mieście. W zakresie prawno-organizacyjnym jest potrzeba uporządkowania statusu formalno-prawnego terenów zieleni miejskiej, co jest niełatwe ze względu na istniejące zaszłości prawne, ale niezbędne do opracowania planu organizacji i zarządzania terenami zielonymi. Pożądane jest również wydzielenie Zarządu Zieleni Miejskiej oraz ustanowienie przez Zarząd Miasta funkcji ogrodnika, czy też kuratora zieleni w mieście. Istnieje również możliwość ustanowienia terenów chronionych przez właścicieli prywatnych co powinno być również wspierane przez Zarządy Miast.

W zakresie planistycznym niezbędne jest przygotowanie pełnej waloryzacji przyrodniczej miasta, z uwzględnieniem miejsc przyrodniczo cennych i objęciem ich prawną ochroną oraz wpisaniem terenów zielonych do planów zagospodarowania przestrzennego. Jednym z najistotniejszych elementów polityki ochrony przyrody powinno być dążenie do utrzymania i terenów zieleni miejskiej i powiązań między nimi w postaci korytarzy ekologicznych.

Na zakończenie można znowu powołać się na raport "Towards an urban agenda in European Union", w którym stwierdza się, że miasta powinny zapewniać swoim mieszkańcom wszelkie elementy potrzebne do życia (praca, wypoczynek, rekreacja). Zmiany w planowaniu przestrzennym powinny uwzględniać rozwój zrównoważony miast, większą różnorodność, tak aby mieszańcy czuli, że mogą zaspakajać w nich wszelkie potrzeby. Rozwój zrównoważony jest czynnikiem determinującym jakość życia w mieście. Zielona Karta Miast z roku 1990 oraz Raport Miast Zrównoważonych z 1996 roku wskazują na zintegrowane podejście do problemów miejskich uwzględniających aspekty społeczne, ekonomiczne oraz ekologiczne.

 

  1. Aleksander Böhm - Stan zasobów przyrody [w:] Raport o stanie środowiska miasta Krakowa w latach 1994 – 1999. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Kraków 1999.

  2. Ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska, Dz. U. 00.48.550 z dnia 14 czerwca 2000 r.

  3. Magdalena Bar, Poradnik dla organizacji ekologicznych na stronie http://www.eko.org.pl/prawo

  4. Ewa Sieniarska, Zieleń miejska w świetle uwarunkowań prawnych Unii Europejskiej, Społeczny Instytut Ekologiczny, na stronie http://www.sie.most.org.pl/UEZIEL1

  5. Longin Majdecki, Zagrożenia i ochrona w kształtowaniu środowiska przyrodniczego, krajobrazu i miejskich założeń ogrodowych na obszarach zurbanizowanych [w:] "Przyroda, ogród i krajobraz w życiu miasta", Warszawa 1993.

  6. Barbara Stępniewska, Tendencje kształtowania zieleni w wiekach XIX i XX w Europie, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1996.

  7. H. Zimny, Zastosowanie ekologii miasta w rozwiązywaniu funkcjonalności środowisk zurbanizowanych [w:] Przyroda, ogród i krajobraz w życiu miasta, Warszawa 1993.

  8. H. Zimny - Zastosowanie ekologii miasta [w:] Przyroda, ogród i krajobraz w życiu miasta, Warszawa 1993.

  9. Ibidem.

  10. Chris Wood – Zielone miasto, Wydawnictwo Europejskiego Centrum Ekologicznego LOP, Warszawa 1999.

  11. Mirski Andrzej, Polski narodowy program dla wszystkich - wezwanie do działania. Budujemy minirezerwaty w każdej miejscowości, [w:] Zielone Brygady nr 10(112), Kraków 1998.

  12. Barbara Stępniewska, Tendencje kształtowania zieleni w wiekach XIX i XX w Europie. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1996.

  13. The Wilderness – manifest dzikiego życia - na stronie http://www.pnrwi.most.org.pl/dz/archiwum