Najczęściej przytaczanym argumentem za budową spalarni jest ten, iż spalanie powoduje zmniejszenie objętości odpadów o 90%. Dzięki temu przedłuża się okres eksploatacji wysypisk, bowiem trafia na nie znacznie mniejsza ilość odpadów.

Jeżeli weźmiemy pod uwagę wszystkie te czynniki to okaże się, iż faktyczna objętość odpadów redukowana dzięki funkcjonowaniu spalarni zawiera się w granicach 50-70%. Tym samym, oszczędność miejsca na wysypisku wynosi od 2 do 3 razy, a nie 10-krotnie więcej, jak starają się to reklamować rzecznicy budowy spalarni. (W przeliczaniu na masę ta relacja wygląda jeszcze gorzej.)

Zarówno koszty inwestycyjne, jak i koszty operacyjne funkcjonowania spalarni są w porównaniu z innymi metodami utylizacji odpadów niezwykle wysokie. Co więcej przewiduje się, że koszty te będą w przyszłości rosnąć. Jest to powodowane coraz bardziej zaostrzanymi przepisami i normami dotyczącymi kontroli i redukcji emisji substancji szkodliwych oraz wzrostu opłat za bezpieczne składowanie toksycznych pozostałości z procesu spalania odpadów.

W oparciu o dostępne informacje dotyczące projektów budowy wysypisk, kompostowni lub spalarni, koszty tych inwestycji w Polsce wynoszą dla obiektów utylizujących rocznie 100 tysięcy ton odpadów odpowiednio:

(a) Wysypisko: 200 mld zł powierzchnia 40 ha; czas eksploatacji 20 lat; wysokość hałdy 10 m; współczynnik zagęszczenia odpadów 2,5;

(b) Kompostownia: 208 mld zł kompostownia typu DANO;

(c) Spalarnia: 1.135 mld zł spalarnia wyposażona dwustopniowy system oczyszczania gazów spalinowych; współczynnik działania spalarni 85%.

Z uwagi na brak funkcjonującej w Polsce spalarni odpadów komunalnych, nie jest możliwe przedstawienie realnych kosztów operacyjnych dla tego typu zakładów. Natomiast wg analiz wykonanych dla projektu budowy spalarni odpadów komunalnych w Gdyni (Von Roll; BS Miljoteknik A/S) oszacowano, iż roczne opłaty za wywóz śmieci na jednego mieszkańca będą wynosiły:

(a) 90 tys. zł przy korzystaniu wyłącznie z wysypiska;

(b) 350 tys. zł w przypadku wprowadzenia segregacji i recyklizacji odpadów;

(c) 1 mln zł po wybudowaniu spalarni.

Wysokie koszty charakteryzują także spalarnie specjalnego przeznaczenia - do niszczenia odpadów niebezpiecznych. I tak, w całościowo opracowanym projekcie utylizacji odpadów niebezpiecznych w zakładach Organika Zachem w Bydgoszczy przewidywano, iż koszt budowy spalarni niszczącej 25 tys. ton odpadów rocznie wyniesie 117 mln USD, a utylizacja 1 tony odpadów około 20 mln zł. Z kolei w propozycjach budowy podobnej spalarni na terenie województwa bielskiego wymieniano sumę 50 mln zł, jako koszt spalenia 1 tony odpadów niebezpiecznych, co jest już kwotą bliską światowej.

Aby odpady nadawały się do spalenia muszą posiadać wysoką wartość kaloryczną. Z reguły przyjmuje się, że graniczną wartością jest 1200-1400 kcal/kg. W praktyce, większość zachodnich spalarni jest projektowana na spalanie śmieci o wartości kalorycznej od 2000 kcal/kg, szczególnie te, które mają wytwarzać energię. Spalarnia polskich śmieci o kaloryczności ok. 1300 kcal/kg, wyposażona w energochłonne systemy do ograniczania emisji zanieczyszczeń, będzie miała zapewne ujemny bilans energetyczny.

Z uwagi na wysoką wartość kaloryczną, zasadniczą część odpadów nadających się do spalenia stanowią tworzywa sztuczne, papier i tektura. Jednak zawartość typowego kosza na śmieci w Polsce nie jest dobrym materiałem dla spalarni. Jak przedstawiono w Tabeli 1, odpady w naszym kraju zawierają znacznie mniej wysokokalorycznej frakcji palnej, w porównaniu z odpadami krajów zachodnich.

Generalnie w odpadach komunalnych w Polsce przeważa frakcja trudno- lub niepalna, czyli odpady organiczne, wielkogabarytowe, gruz. W skutek tego, odpady w ogólnej masie mają znacznie mniejszą wartość kaloryczną - wynosi ona 950 - 1150 kcal/kg, a ich wilgotność waha się w granicach 45 - 60%. Konieczne jest zatem podnoszenie wartości opałowej odpadów dodatkową substancją, zwykle olejem opałowym, mazutem lub węglem.

Przy sprawnie funkcjonującym systemie recylizacji i kompostowania odpadów komunalnych, można z powodzeniem odzyskać od 40 do 75% surowców wtórnych. (Kilkanaście gmin w USA, w tym najbardziej znany przykład Seattle - miasta o wielkości zbliżonej do Poznania.) Dzięki temu zmniejsza się ilość odpadów trafiających na wysypiska, ze sprzedaży surowców uzyskuje się dodatkowe fundusze na pokrycie kosztów operacyjnych systemu oraz przyczynia się do oszczędności w produkcji nowych wyrobów.

Spalarnie niszczą natomiast bezpowrotnie surowce nadające się do powtórnego wykorzystania. Rzekomy argument, iż spalanie odpadów z odzyskiem energii jest także formą ich recylizacji, nie wytrzymuje krytyki. Analizy porównawcze uzysku energii ze spalarni i przy zastosowaniu klasycznych metod recyklizacji odpadów przemawiają niezbicie na korzyść recylizacji. W zależności od typu i składu odpadów, ponowne wprowadzenie do obiegu materiałów odpadowych pozwala na zaoszczędzenie od 3 do 5 krotnie większej ilości energii niż w przypadku ich spalania. Ponadto efektywność przetwarzania odpadów w energię elektryczną jest, podług standardów dotyczących elektrowni konwencjonalnych, stosunkowo niska - sięga jedynie 15 - 18%.

1 BTU/lb ź 0.4536 kcal/kg

Część toksyn pozostałych ze spalania to metale ciężkie, które zostają uwolnione z odpadów, w których były związane. Odsetek metali w pozostałościach po spaleniu może być znaczny i, nawet po oddzieleniu żelaza (za pomocą elektromagnesu), sięgać kilku procent. Znaczna część tych metali zawarta była w dodatkach do tworzyw sztucznych, co oznacza, że wyrzucone na zwykłe wysypisko (nieizolowane) przechodziłyby do środowiska w tempie rozkładu plastyków, czyli przez kilkaset lat. Jednak po spaleniu odpadów zawarte w nich metale przechodzą w formy znacznie bardziej mobilne, np. chlorków i siarczanów, a wystawione na działanie czynników atmosferycznych (kwaśne deszcze) szybko zostają rozpuszczone i wypłukane. Badania wykazały, że po pewnym czasie 62% zawartego w pyłach kadmu, 30% miedzi i 32% cynku może ulec wypłukaniu.

W chwili obecnej większość firm eksploatujących spalarnie odpadów zdaje już sobie sprawę z zagrożenia, i dla składowania pyłów ze spalarni buduje specjalne składowiska, zatapia je w betonie lub przeprowadza proces zeszklenia. Spalarnia odpadów komunalnych w Wiedniu, uchodząca za najbezpieczniejszą na świecie, składuje najbardziej toksyczną część pozostałości po spalaniu w wyrobiskach solnych poza granicami kraju (tak jakby to były wysokoaktywne odpady promieniotwórcze). Wszystko to podnosi wymiernie koszty spalania, a w dodatku nie rozwiązuje problemu rosnącej "góry" pyłów.

Dokładna ilość związków chemicznych powstających w procesie spalania odpadów nie jest znana. Dotychczas określono ich liczbę na około tysiąca, jednakże naukowcy uważają, iż jest ich dwu, a nawet trzykrotnie, więcej. Poza wymienionymi wcześniej metalami ciężkimi, do najgroźniejszych należą chlorowane związki organiczne, a szczególnie rodzina dioksyn: polichlorodwubenzodioksyny (PCDDs), polichlorodwubenzofurany (PCDFs), polichlorodwufenyle (PCBs) i polichloronaftaleny (PCNs). Najbardziej toksyczną z nich i także powstającą w procesie spalania odpadów jest 2,3,7,8 tetrachlorodwubenzo-p-dioksyna (TCDD). Jest ona 10.000 razy bardziej trująca niż cyjanek potasowy, a jej połowiczny rozpad w glebie trwa 160 lat. Poprzez swoje zdolności bioakumulacyjne odkłada się w tkance tłuszczowej i migruje w łańcuchu pokarmowym. Przedostając się do organizmu człowieka powoduje m.in. kancerogenność, teratogenność, obniżenie odporności immunologicznej, osłabienia procesów wzrostu, osłabienie zdolności rozrodczych, zaburzenia neurologiczne i hormonalne. Amerykańska Agencja Ochrony środowiska, która prowadzi obecnie intensywne badania nad wpływem dioksyn na organizm człowieka, zamierza zaliczyć związki dioksyn do tzw. grupy A, czyli grupy rozpoznanych związków kancerogennych powodujących nowotwory u ludzi. (Por. Tekst "Dioksyny groźniejsze niż przypuszczano" oparty na najnowszym raporcie EPA.)

Dla każdej spalarni przeprowadza się próbne/testujące spalanie (z ang. trial burn), które ma określić, czy instalacja spełnia wymagane normy. Test ten przeprowadza się w optymalnych warunkach technicznych, na nowej instalacji i przy z góry określonym, znanym składzie odpadów.

Taki wyrywkowy test nie odzwierciedla rzeczywistego funkcjonowania pieca spalarni, bowiem w normalnych warunkach trafiają do niego odpady o składzie zmieniającym się z godziny na godzinę. Do tego należy dodać zużycie wyposażenia spalarni i błędy w obsłudze.

W Polsce nie ma szczegółowych przepisów prawnych regulujących funkcjonowanie spalarni, a więc zasad dopuszczania danej instalacji do użytku i sposobu jej dalszej kontroli, norm emisji, metod postępowania z pozostałościami z procesu spalania. Władze odpowiedzialne za dopuszczenie spalarni do użytku najczęściej "naginają" normy ustalone dla innego typu obiektów, "podobnych" do spalarni - kotłowni, elektrociepłowni, czy dużych zakładów przemysłowych. Oczywiście, w ten sposób nie można prawidłowo określić wszystkich niezbędnych warunków i norm dla tak specyficznej instalacji jaką jest spalarnia odpadów.

W wielu dotychczasowych projektach budowy spalarni odpadów komunalnych w naszym kraju i w innych państwach Europy środkowo-Wschodniej wspominano o dotrzymaniu norm Unii Europejskiej (EU). Ale czy jest to zadawalające? Zapewne nie, jeśli weźmiemy pod uwagę, iż w aktualnie obowiązujących, a także w przepisach, które dopiero mają wejść w życie 1996r. brak jest norm dla dioksyn i furanów. Ponadto, takie kraje jak Austria, Holandia, Niemcy oraz Szwecja uznały, że większość norm emisji przyjętych w EU dla spalarni odpadów komunalnych jest zbyt liberalna i znacznie je zaostrzyły we własnym prawodawstwie. (W szczególności wprowadzając ww. normę na dioksyny.)

Jeżeli nawet firmy oferujące spalarnie są w stanie przekonać urzędników w krajach Europy środkowo-Wschodniej, że dotrzymają norm emisji obowiązujących w EU, to jednak od strony prawnej nie są one zobowiązane dotrzymać tych obietnic - normy EU jak na razie w Polsce nie obowiązują.

Także w przypadku projektów budowy spalarni odpadów niebezpiecznych zwykle jest mowa o dotrzymywaniu norm EU. W rzeczywistości takich norm w dyrektywach EU nie ma!

Tok postępowania administracyjnego dotyczącego zatwierdzania projektów budowy spalarni został szczegółowo omówiony w tekście Piotra Rymarowicza "Lokalizacja spalarni w świetle obowiązujących przepisów". Wobec kontrowersji jakie budzą propozycje budowy spalarni należałoby mieć nadzieję, że te wymagane prawem procedury będą skrupulatnie wypełniane. Niestety praktyka pokazuje, że prawie we wszystkich projektach są one nagminnie łamane. I tak, wskazania lokalizacyjne są wydawane przez nieuprawnione do tego organa (w wyniku błędnej kwalifikacja typu inwestycji); nie dotrzymuje się terminu przedstawienia oceny oddziaływania na środowisko (przed wydaniem wskazań lokalizacyjnych); nie przeprowadza się społecznych konsultacji przed i w trakcie realizacji projektu (OOś, ustawa o kształtowaniu i ochronie środowiska).

Poza brakiem w Polsce przepisów regulujących zasady funkcjonowania spalarni, nie ma także dostosowanej do współczesnych warunków i potrzeb krajowej strategii postępowania z odpadami i wynikającej z niej ustawy o odpadach. Jednocześnie, podobnie jak w krajach zachodnich, konieczne jest wprowadzenie zachęt ekonomicznych dla ograniczania powstawania odpadów u źródła i powtórnego ich zagospodarowania, nie wspominając już o sprawnym systemie informacji - bankach danych o wytwarzanych odpadach i technologiach ich minimalizacji lub proekologicznego zagospodarowania. Wprowadzenie nowoczesnego systemu prawnego i informacyjnego oraz stosowanie bodźców ekonomicznych jest niezwykle istotne ze względu na określenie hierarchii celów i wykorzystywanych metod utylizacji odpadów. Szczególnie dotyczy to spalarni, wziąwszy pod uwagę przytaczane tu argumenty, a przede wszystkim wysokie koszty inwestycyjne i operacyjne i brak doświadczeń krajowych z funkcjonowaniem tego typu instalacji.

Jakkolwiek podchodzilibyśmy do argumentów za, bądź przeciwko spalaniu odpadów, to oczywiste jest to, że spalarnie nie uwolnią nas i nie rozwiążą problemów rosnącej góry odpadów - zarówno komunalnych, jak i przemysłowych. Jeżeli chcemy poważnie myśleć o rozwiązaniu tego problemu, to nie należy zaczynać od "końca rury", czyli komina spalarni, lecz podejmować działania na rzecz minimalizacji wytwarzanych odpadów u źródła oraz tzw. czystej produkcji, w toku której nie powstają odpady albo są one nie toksyczne oraz dają się łatwo przetworzyć.

Redukcja odpadów u źródła i czysta produkcja to nie tylko hasła i marzenia Zielonych, ale konieczność i rzeczywiste działania podejmowane przez rządy wielu krajów, niestety głównie zachodnich. Mamy jednak nadzieję, że Polska nie będzie musiała przechodzić przez wszystkie etapy "postępu", a wobec tego nie popełni błędów już raz popełnionych przez inne kraje. Przy ograniczonych zasobach finansowych szczególnie istotny staje się wybór najlepszych technologii - technologii przyszłości. Wciąż mamy tę szansę - nie dajmy jej zmarnować.

P

Ogólnopolskie Towarzystwo Zagospodarowania Odpadów "3R" (OTZO) jest stowarzyszeniem zarejestrowanym, powstałym w marcu 1993r. na spotkaniu przedstawicieli społeczności lokalnych oraz uczestników ruchów i organizacji ekologicznych - m.in. Federacji Zielonych, Polskiego Klubu Ekologicznego, Klubu "Gaja", prowadzących działania lokalne w ramach ogólnopolskiej kampanii antyspalarniowej. Obecnie stowarzyszenie zrzesza 38 osób aktywnie działających w swoich środowiskach na rzecz pro-ekologicznej gospodarki odpadami.

Statutowymi celami działania OTZO są:

¨ zapobieganie międzynarodowemu handlowi odpadami.

Powyższe cele stowarzyszenie realizuje poprzez prowadzenie banków informacji o czystych technologiach i pro-ekologicznych metodach zagospodarowania odpadów; zbiera informacje o wprowadzanych rozwiązaniach w gospodarce odpadami; udziela pomocy informacyjnej (materiały, kontakty) innym organizacjom ekologicznym i władzom samorządowym.

OGÓLNOPOLSKIE TOWARZYSTWO ZAGOSPODAROWANIA ODPADÓW "3R"

skr. poczt. 102, 31-829 Kraków 31

tel.: (012) 435266 fax: (012) 212107