"Zielone Brygady. Pismo Ekologów" nr 4 (106), 15-28 lutego 1998
"Szkodniki" to, według Leksykonu biologicznego, organizmy wpływające ujemnie na rozwój i zdrowie człowieka oraz roślin i zwierząt, których prosperowaniem człowiek jest zainteresowany; niszczące wytwory gospodarki ludzkiej lub też w jakikolwiek sposób odczuwane jako uciążliwe czy nieprzyjemne. Jak więc z tego wynika - w naturalnych ekosystemach nie ma żadnych szkodników. Pojęcie to jest jednak używane w wielu rodzajach gospodarki człowieka, szczególnie w rolnictwie, leśnictwie itp.
Do zwalczania "szkodników" używa się wielu metod, z grubsza podzielonych na dwie grupy: metody zapobiegawcze (kwarantanna, różne metody uprawowe itp.) i bezpośrednie zwalczanie (mechaniczne, biologiczne i chemiczne). Największą rolę odgrywa w tym wypadku, niestety, zwalczanie chemiczne. W tym celu stosuje się różnorodne substancje trujące, określane ogólnie mianem pestycydów (od łacińskiego: pestis = morowe powietrze + caedo = zabijam). W zależności od grupy organizmów, do których zwalczania są one przeznaczone, wyróżnia się: fungicydy, herbicydy, insektycydy itd.
Z reguły niewielka ilość pestycydu osiada na opryskiwanej roślinie (10-20%), reszta paruje lub spływa do gleby. Obliczono, że jedynie 0,1% zastosowanego insektycydu dostaje się na ciało owadów, które zamierza się zwalczyć. Kłopot w tym, że pestycydy odznaczają się dużą rakotwórczością, mutagennością i toksycznością - często nieselektywną. Wiele z nich, po dostaniu się do środowiska, przekształca się w substancje jeszcze bardziej niebezpieczne, a co gorsze, przemieszcza się w ekosystemie, a nawet w całej biosferze. Wśród nich najbardziej groźne są tzw. substancje persystentne - to znaczy takie, które w związku ze swoją trwałością długo pozostają w obiegu. Do nich zalicza się osławione już DDT i jego analogi oraz wiele innych. Jednym z procesów, który umożliwia pozostawanie szkodliwych substancji w środowisku, jest ich sorpcja na cząstkach gleby. Takim procesom podlegają np. szeroko stosowane w intensywnym rolnictwie herbicydy diprydylowe oraz propanid. Zdarza się, że związki stosunkowo nietrwałe i - co się przez to zwykle rozumie - mniej szkodliwe, np. pestycyd tiofos, są wiązane z cząstkami próchnicy. Próchnica rozkładana jest następnie przez grzyby, a uwolniona substancja toksyczna zaczyna szkodliwie działać na znajdujące się w otoczeniu organizmy. Okazało się również, że subletalne dawki niektórych pestycydów mogą przyspieszać rozrodczość szkodników. W jednym z doświadczeń wykazano, iż subletalne dawki DDT, parationu i dieldryny zwiększyły ilość składanych przez stonkę ziemniaczaną jaj i to od 33% w przypadku dieldryny, do 65% po zastosowaniu parationu (w przypadku DDT nastąpił wzrost o 50%).
Obecnie w handlu przeważają związki fosfoorganiczne i pyretroidy, chociaż spotyka się jeszcze chlorowane węglowodory i karabaminiany - związki nieselektywne i bardzo toksyczne (patrz ramka). Globalne zużycie pestycydów - niestety - wciąż wzrasta.
Jednym z poważniejszych problemów, na jakie napotkano w ostatnich latach, jest wytworzenie przez wiele gatunków odporności na pestycydy. Do r. 1980 zidentyfikowano aż 428 gatunków uodpornionych stawonogów. Wśród nich znalazły się m.in.: wołek zbożowy (Calandra granaria), prusak (Blatella germanica) i karaczan wschodni (Blatta orientalis). Odporność stwierdzono również u zwierząt wyższych - ryb i ssaków oraz, rzecz jasna, u niżej uorganizowanych - bakterii, nicieni itd. Naukowcy przypuszczają, że organizmy żywe są w stanie wykształcić odporność na wszystkie środki chemiczne, które obecnie stosowane są do ich unieszkodliwiania. Odporność najszybciej wykształca się u gatunków mających krótki cykl rozwojowy i dużo potomstwa, gdyż wtedy więcej osobników ma możliwość zetknięcia się z pestycydem. Populacje owadów są z reguły heterogeniczne, tzn. że w populacji znajdują się zarówno osobniki mało odporne, jak i bardziej odporne na działanie danej substancji. Podczas zastosowania pestycydu giną jedynie osobniki nieodporne. Pozostałe (odporne) krzyżują się, dając odporny biotyp. Co ciekawe, podczas zastosowania danego preparatu w dawkach powodujących wysoką śmiertelność, następuje szybsze uodpornienie się populacji, gdyż intensywniej eliminowane są osobniki wrażliwe.
Aby przeciwdziałać temu zjawisku specjaliści zalecają zmniejszenie dawek pestycydów do najmniejszych skutecznych, ograniczenie częstości zabiegów, nieużywanie substancji persystentnych, zastosowanie różnych pestycydów (ich zmianowanie) oraz stosowanie innych metod zwalczania.
W dalszym ciągu prowadzone są prace nad nowymi, coraz doskonalszymi preparatami do zwalczania "szkodników". Jednocześnie co 6 lat podwaja się ilość owadów odpornych na ich działanie. Do biosfery wciąż dostają się ogromne ilości trucizn - coraz to nowszych
Literatura:
Chlorowane węglowodory - związki nieselektywne, trwałe, zwykle akumulujące się w tkankach zwierząt oraz w glebie. Należy tu m.in. DDT, thiodan, dieldrin. DDT zostało w Polsce wycofane z użycia w 1973 r., thiodan i HCH używano także później. Obecnie można nabyć m.in. (tu, jak i poniżej podano jedynie związki o pierwszej klasie toksyczności): Thiodan 350 EC (zwalcza szpeciele).
Karbaminiany - w większości nieselektywne (wyjątek np. Primor - do zwalczania mszyc), bardzo toksyczne dla pszczół, stosunkowo łatwo rozkładane w środowisku. W handlu dostępne m.in.: Diafuran 5 GR, Furadan 5 GR (zwalczają m.in: drutowce, pędraki, nicienie), Lannante 20 L (zwalcza wciornastki, mszyce, czerwce), i in.
Związki fosfoorganiczne - grupa substancji o bardzo różnym stopniu toksyczności i selektywności, łatwo rozpadają się w środowisku, wiele z nich ma działanie wgłębne. W handlu dostępne m.in.: Counter 5 G (zwalcza szkodniki glebowe), Ultracid 40 EC (zwalcza mszyce, czerwce itp).
Pyretroidy - zwykle mało selektywne, stosowane w małych dawkach, ponoć bezpieczne dla człowieka. Dawniej otrzymywane z koszyczków kwiatowych śródziemnomorskiej rośliny Chrysanthemum cinerariaefolium, obecnie syntetyzowane. Z kilkunastu przeanalizowanych zoocydów, wszystkie miały klasę toksyczności III lub IV.
Wybrane pestycydy o działaniu rakotwórczym: DDT, toksafen, mireks, cyram, tiuram, granozan, panogen, ftalofos, chlorofos, związki arsenu, niektóre pochodne kwasu 2-, 4-, 5-trichlorofenoksyoctowego i mocznika, niektóre pestycydy triazynowe.
Wybrane pestycydy przekształcające się w środowisku w związki bardziej toksyczne: difonat, heptachlor, fosfamid, aldryna, aldikarb, mireks, dichlorobifenyl.
Ok. 500 tys. ton 600 rodzajów pestycydów każdego roku trafia na pola w Stanach Zjednoczonych. W ten sposób co roku wydaje się 4,1 mld USD na zakup i aplikacje. Każdy dolar zainwestowany w pestycydową kontrolę w przybliżeniu przynosi oszczędności 4 dolarów w ochronionych zbiorach (tzn. 16,4 mld USD rocznie w całym rolnictwie amerykańskim). Jednakże ten szacunek oparty jest tylko na bezpośrednim zwrocie ze sprzedaży plonów - nie uwzględnia zewnętrznych kosztów ekologicznych, społecznych i ekonomicznych, związanych z użyciem pestycydów.
David Pimentel jest profesorem ekologii owadów i nauk rolniczych w Uniwersytecie Cornella i wiele lat spędził na oszacowaniu pełnych kosztów użycia pestycydów w Stanach Zjednoczonych. Z ostatnio opublikowanej analizy profesora można wyczytać następujące wielkości:
| Skutki | Koszty (w mln dolarów/rok) |
1. Skutki dla zdrowia ludzkiego, w tym:
|
|
| 2. Zatrucia zwierząt domowych i straty w skażonej pestycydami produkcji zwierzęcej.*) |
|
3. Zwiększone koszty walki ze szkodnikami (tzn. zwiększona liczba oprysków pestycydami) i straty w plonach*) z powodu:
|
|
4. Zatrucie pszczół i zmniejszone zapylenie prowadzące do:
|
|
| 5. Straty w plonach wynikające z użycia pestycydów |
|
6. Skażenie wód powierzchniowych i gruntowych
|
|
| 7. Straty w rybołóstwie |
|
| 8. Straty dzikiego ptactwa |
|
| 9. Fundusze rządowe przeznaczane na działania związane z ochroną środowiska przed skażeniem pestycydami |
|
| 10. Całość kosztów |
|
*) To są koszty bezpośrednie (w całości wynoszą one 3,092 mld dolarów) ponoszone przez użytkowników pestycydów, a nie pośrednie koszty społeczne i środowiskowe.
Chociaż klasyczna analiza ekonomiczna sugerowałaby, że roczne koszty ochrony plonów o wartości 16 mld USD wynoszą 4 mld USD wydatków ponoszonych na zakup i użycie pestycydów, praca Pimentela odkrywa dodatkowe roczne koszty wynoszące ponad 8 mld USD. Ok. 3 mld USD to koszty obciążające samych użytkowników pestycydów, natomiast pozostałe 5 mld USD stanowi koszty zewnętrzne (środowiskowe i ochrony zdrowia) obciążające środowisko oraz społeczeństwo (obecne i przyszłe pokolenia).
Praca Pimentela w sposób niezwykle skuteczny uwypukla ukryte koszty środowiskowe i społeczno-ekonomiczne powstające przy użyciu pestycydów i jest ilustracją szczegółowej analizy, której przeprowadzenie wydaje się konieczne w Polsce, innych krajach regionu oraz w Europie Zachodniej.
Ł Źródło: D. Pimentel i inni, Środowiskowe i ekonomiczne koszty użycia pestycydów [w:] "BioScience" nr 42(10), ss.750-760; za: Soil Association, "Counting the Costs of Industrial Agriculture", wrzesień '96.
Od 1.1.96, czyli od chwili uzyskania akceptacji przez Komisję Europejską, rząd Danii podniósł podatki obciążające pestycydy z poziomu 3% ich ceny detalicznej do dużo wyższego poziomu 37%.
Według Duńskiej Agencji Ochrony Środowiska średni, 15-procentowy wzrost cen pestycydów powinien przynieść ograniczenie użycia tych niebezpiecznych środków chemicznych o 8%, jednakże ta redukcja może się wahać w zależności od tego, jak wielka część tego nowego obciążenia podatkowego zostanie przerzucona przez producentów, importerów i sprzedawców detalicznych na rolników. Wynika to z faktu, że mimo obliczenia podatku w odniesieniu do ceny detalicznej pestycydów, podatki będą ściągane z producentów lub importerów, co znacznie zmniejszy koszty administrowania tego programu przez rząd. Podatek będzie zbierany zarówno z pestycydów wyprodukowanych w Danii, jak też sprowadzanych z zagranicy. W 1996 r. szacowano, że podatek przyniesie około 39,5 mln USD dochodów dla budżetu. Zebrane w ten sposób fundusze były głównie wykorzystywane na programy ochrony środowiska oraz na zintensyfikowanie badań dotyczących rozwoju rolnictwa ekologicznego. Dla częściowego zrekompensowania wpływu podatku na sektor rolniczy część wpływów została przeznaczona na pomoc finansową dla rolników, a duńskie Ministerstwo Ochrony Środowiska ogłosiło swój plan zmniejszenia poziomu opodatkowania ziemi.*)
W normalnych warunkach Komisja Europejska nie zaakceptowałaby wewnątrz-krajowego podatku na produkty importowane; w tej sytuacji Komisja uznała jednak, że proponowany duński podatek pozostaje w zgodzie z celami Unii Europejskiej w zakresie ograniczania użycia środków chemicznych w rolnictwie. Stowarzyszenie duńskiego przemysłu agrochemicznego przedstawiło inny punkt widzenia na tę sprawę, przewidując, że wysoki podatek spowoduje "chaos" w sektorze rolnym oraz negatywnie wpłynie na konkurencyjność rolnictwa duńskiego.
W ostatnich miesiącach 1995 r., Ministerstwo Środowiska i Energii w Danii podjęło także inne działania ograniczające użycie pestycydów, dodając 10 bardziej aktywnych składników do proponowanej listy zakazanych pestycydów. Należały do nich: 1- i 3-dichloropropen, kaptan, dazomet, dichlorfos, guazatyn, thiram, ziram, vinklozolin, iprodion oraz dikwat. Tym samym liczba proponowanych do zakazania aktywnych składników wzrosła w Danii do 17, co wpłynie na sprzedaż ok. 100 produktów. Propozycja duńskiego rządu zakazu sprzedaży tych pestycydów oparta jest na określeniu ryzyka zanieczyszczenia wód gruntowych, odkładania się w glebie i (lub) ryzyka dla organizmów wodnych, ptaków i ssaków. Wcześniejszą decyzję o zakazie stosowania 7 innych pestycydów duński rząd podjął w 1994 r.
W Szwecji natomiast jednym z wielu sposobów ograniczania narażenia człowieka i środowiska na szkodliwy wpływ pestycydów jest przyjęcie ilościowych wielkości ograniczenia ich użycia. Działania te podejmowane są w ramach krajowego Programu ograniczania ryzyka związanego z pestycydami (Pesticide Risk Reduction Program). Inne działania to: szkolenia dotyczące bezpieczeństwa dla rolników oraz zakaz napełniania spryskiwaczy w pobliżu jezior i cieków wodnych. Ograniczenie toksyczności poprzez ustalenie bardziej restrykcyjnych kryteriów rejestracyjnych stanowi kolejne ważne działanie związane ze zmniejszaniem ryzyka.
W rezultacie realizacji krajowego programu weryfikacji i ponownej rejestracji, zakończonego w 1995 r., ponad 250 produktów agrochemicznych (z 600 wcześniej zarejestrowanych) zostało zakazanych w 1996 r. Sprzedawcy będą mieli rok na sprzedaż zapasów zakazanych produktów, a rolnicy 2 lata na całkowite wycofanie z użycia tych substancji. Podczas 5-letniej realizacji programu weryfikacji i ponownej rejestracji, 21 aktywnych składników zostało zakazanych, na 18 nałożono ograniczenia użycia, a 18 zostało wycofanych z rynku dobrowolnie. Zakazane pestycydy to, m.in.: aldykarb, bromocyl, karbaryl, dinokap, thiram, trifluralin i ziram. Bromoksynil, 2, 4-D i dikofol należały do tych środków, które zostały dobrowolnie wycofane z rynku. Od l. 60. w sumie w Szwecji zakazano 45 aktywnych składników.
Szwecja - jedyny kraj Unii Europejskiej (UE), który w całości zrealizował program weryfikacji i ponownej rejestracji starych pestycydów, zrobiła to przed wejściem do Unii, które nastąpiło 1.1.95. Szwedzki rząd ogłosił, że jest zdecydowany utrzymywać ten sam poziom surowych kryteriów oceny w przyszłości, niezależnie od tego, co będzie się działo na poziomie UE.
Jeśli chcesz otrzymać więcej informacji na temat działań podejmowanych w Szwecji, Danii i Holandii, skontaktuj się z nami:
Możesz też zapisać się na naszą listę dyskusyjną - wyślij list pod adresem:
Wypisanie następuje poprzez wysłanie pod tym samym adresem komendy:
Podstawowe informacje o naszej sieci PANNA możesz otrzymać, wysyłając list pod adresem:
Źródło: "Agrow" z 15.12.95.
*) Zgodnie z promowaną przez Federację Zielonych koncepcją zwaną Ekologiczna Reforma Podatkowa, należałoby tutaj rozważyć ograniczenie opodatkowania pracy ludzkiej, a nie innego "elementu" środowiska - w tym wypadku ziemi.
Ł Więcej informacji na temat skutecznego wprowadzania "zielonych podatków" można znaleźć w ulotce Federacji Zielonych, dotyczącej Ekologicznej Reformy Podatkowej.