Zielone Brygady nr 10 (112), 15-31 maja 1998

"ENERGIA DLA PRZYSZŁOŚCI:
ODNAWIALNE źRÓDŁA ENERGII"

Taki tytuł nadała Komisja Europejska Białej księdze przyjętej 11.11.97. Księga powstała dla podkreślenia konieczności zwiększenia udziału energii odnawialnej w bilansie paliwowo-energetycznym Unii Europejskiej. Miała też określić możliwości i narzędzia dla osiągnięcia celu minimum - podwojenia do 2010 r. wkładu odnawialnych źródeł energii w ogólną konsumpcję paliw i energii w krajach członkowskich. Celem minimum nazwano 12% energii pochodzącej z odnawialnych źródeł energii, a więc mniej od udziału, o jaki apelowała deklaracja madrycka z marca '94 (15% dla Unii Europejskiej).

Za kluczowe korzyści wynikające z wykorzystania energii odnawialnej Biała księga uważa:

• wzrost bezpieczeństwa energetycznego (szacuje się, że import paliw i energii stanowi obecnie w Unii Europejskiej 50% całkowitego zapotrzebowania, a może wzrosnąć do 2020 r. do 70%, jeśli zachowany będzie obecny model rozwoju i dotychczasowe sposoby zaopatrzenia w paliwa i energię);
• promocję regionalnego rozwoju gospodarczego;
• korzyści ekologiczne zdefiniowane w Piątym planie działań na rzecz ochrony środowiska;
• tworzenie nowych miejsc pracy, zwłaszcza w małych i średnich przedsiębiorstwach;
• modułowy charakter technologii w energetyce odnawialnej, dzięki czemu instalacje są łatwe do finansowania.

Biała księga podkreśla potrzebę wprowadzenia specjalnych instrumentów dla zwiększenia zakresu wykorzystania energii odnawialnej, co wynika także z następujących względów:

• niezależnie od postępu technicznego, malejących kosztów i rozwoju przemysłu produkującego urządzenia wykorzystujące energię odnawialną, rozwój jej użytkowania napotyka wciąż na problemy, szczególnie energia biomasy, wiatru i słońca mają wielki niewykorzystany potencjał techniczny;
• liberalizacja sektora energetycznego otwiera nowe, konkurencyjne pod względem ceny możliwości dla energii odnawialnej.

Do barier ograniczających wykorzystanie energii odnawialnej zalicza się:

• silną infrastrukturę techniczną, organizacyjną i instytucjonalną zaopatrzenia w energię konwencjonalną, która blokuje wykorzystanie odnawialnych źródeł energii, pchając nas w "ślepą uliczkę" rozwoju opartego o paliwa kopalne;
• operowanie nierzeczywistymi cenami konwencjonalnych paliw i energii (pomijanie kosztów zewnętrznych, w tym ekologicznych) oraz subsydiowanie wydobycia i dystrybucji paliw kopalnych i produkowanej z nich energii;
• brak polityki energetycznej stymulującej rozwój wykorzystania odnawialnych źródeł energii;¹⁾
• wyższe początkowe koszty inwestycji w technologie wykorzystujące odnawialne źródła energii oraz dłuższy okres zwrotu nakładów (przy niskich lub zerowych później nakładach eksploatacyjnych) niż w energetyce konwencjonalnej;
• niedostateczna podaż technologii i urządzeń;
• bariery psychiczne potencjalnych inwestorów wynikające z braku informacji i zaufania do nowych rozwiązań.²⁾

Biała księga jest dokumentem natury politycznej, "podpowiadającym" krajom członkowskim strategię i plan działania. Widzi w zwiększeniu udziału energii odnawialnej w bilansie Unii Europejskiej jeden z warunków realizacji międzynarodowych zobowiązań w zakresie ochrony klimatu (od Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro w czerwcu '92 po III Konferencję Stron Konwencji Klimatycznej w Kyoto w grudniu '97). Podkreśla, że to właśnie kraje członkowskie mają realizować zawarte w Białej księdze sugestie Komisji Europejskiej, budować własne strategie narodowe, decydować, które źródła i przy użyciu jakich technologii i instrumentów (istniejących i nowych) będą wykorzystywać itd.

Udział odnawialnych źródeł energii w bilansach paliwowo-energetycznych krajów członkowskich Unii Europejskiej jest różny i będzie rósł w różny sposób ze względu na zróżnicowanie zasobów, zastosowane bodźce itp. Dotychczasowe tempo zmian udziału energii odnawialnej w ogólnej konsumpcji zestawiono w tabeli:

Kraj	1990 r.	1995 r.
Austria	22,1	24,3
Belgia	1,0	1,0
Dania	6,3	7,3
Finlandia	18,9	21,3
Francja	6,4	7,1
Grecja	7,1	7,3
Hiszpania	6,7	5,7
Holandia	1,3	1,4
Irlandia	1,6	2,0
Luksemburg	1,3	1,4
Niemcy	1,7	1,8
Portugalia	17,6	15,7
Szwecja	24, 7	25, 4
Wielka Brytania	0,5	0,7
Włochy	5,3	5,5
Świat	17,7	18,4
Unia Europejska	5,0	5,3
Polska	1-5	1,5-6

Uwaga: dane nie są w pełni porównywalne, dane globalne obejmują także obliczone szacunkowo zużycie biomasy w gospodarstwach domowych; liczby podane przez Białą księgę są oficjalnymi statystykami Unii Europejskiej, opartymi na sprzedaży paliw i energii; dane dla Polski podają oficjalne statystyki GUS (pierwsza cyfra) i szacunkowe zużycie energii i paliw niekomercyjnych (druga cyfra).

Podwojenie obecnej produkcji energii elektrycznej i cieplnej z odnawialnych źródeł, połączone ze znacznym wzrostem wykorzystania biopaliw w transporcie, wymaga inwestycji sektora publicznego i prywatnego, udziału środków własnych krajów członkowskich i funduszy Unii Europejskiej. Aby osiągnąć cel stawiany przez Białą księgę, konieczne są inwestycje rzędu 74 mld ECU, co stanowi 30% nakładów w sektorze energetycznym. Wydatki te pozwolą jednak zaoszczędzić 21 mld ECU na kosztach zakupu paliw (pieniądze pozostaną w krajach członkowskich jako skutek redukcji importu paliw o 17,5%). Oznacza to również redukcję emisji dwutlenku węgla o 402 mln t rocznie i może stworzyć 500-900 tys. nowych miejsc pracy. Oczywiście każde ze źródeł energii odnawialnej generuje w swoisty sposób miejsca pracy. Na przykład wykorzystanie biomasy powoduje przede wszystkim wzrost zatrudnienia przy produkcji surowców, natomiast instalacje fotowoltaiczne - przy obsłudze i utrzymaniu urządzeń.

Biała księga zawiera też szereg dodatkowych uwag co do perspektyw wzrostu wykorzystania poszczególnych źródeł energii do 2010 r.:

• wzrost produkcji biopaliw stałych wymaga wykorzystania odpadów (rolnych, leśnych, przemysłu drzewnego i pozostałych strumieni odpadów) oraz uprawy roślin energetycznych w rolnictwie i leśnictwie;
• znaczący wzrost udziału energii wiatru wymaga rozwiązań organizacyjnych i finansowych ułatwiających podłączanie elektrownii wiatrowych do europejskiej sieci elektroenergetycznej;
• zwiększenie mocy systemów fotowoltaicznych będzie dotyczyło głównie układów zintegrowanych z budynkami, a w pewnym stopniu także dużych systemów centralnych;
• wzrost wykorzystania pasywnych systemów słonecznych wymaga zmian prawa budowlanego i warunków odbioru budynków dla promocji systemów wykorzystujących biernie energię słoneczną przy modernizacji starych i budowie nowych domów;
• wykorzystanie kolektorów słonecznych daje możliwość dalszej redukcji kosztów poprzez zwiększenie skali produkcji i postęp w technologii i marketingu;
• mała energetyka wodna może być rozwijana zwłaszcza poprzez modernizację nieczynnych obecnie elektrownii, co zapewni stosunkowo niskie koszty;
• budowa dużych elektrownii wodnych będzie ograniczona ze względu na ich ujemny wpływ na środowisko.

Obecny udział różnych źródeł energii odnawialnej w bilansie energetycznym Unii Europejskiej i planowany ich udział w 2010 r. wygląda następująco:

Rodzaj energii	Energia elektryczna (w GW)		Energia cieplna
	1995 r.	2010 r.	1995 r.	2010 r.
Energia wodna	92	105
- duże elektrownie	82,5	90
- małe elektrownie	9,5	14
Energia wiatru	2,5	40
Energia fotowoltaiczna	0,03	3
Inne	-	1
Energia geotermalna			0,4 Mtoe*)	1 Mtoe
Pasywne systemy słoneczne				30 Mtoe
Biomasa			44,8 Mtoe	135 Mtoe
Energia słoneczna			6,5 mln m2	100 mln m2

*) Mtoe: miliony ton ekwiwalentu olejowego (1 Mtoe = 41,9 PJ = 10¹⁵ kcal).

Celem rozwiązań proponowanych w Białej księdze jest pokonanie przeszkód w rozwoju wykorzystania odnawialnych źródeł energii. Komisja Europejska przygotowuje dyrektywę, która ułatwi dostęp do sieci energetycznych i sprawiedliwe ceny na energię odnawialną. Kraje członkowskie powinny wprowadzić rozwiązania prawne ułatwiające rozwój energetyki opartej o odnawialne źródła, na przykład regulacje finansowe i fiskalne zapewniające:

• elastyczne stawki amortyzacji inwestycji,
• ulgi podatkowe dla trzeciej strony finansującej inwestycje,
• subsydia na budowę instalacji,
• dotacje i tanie kredyty dla małych i średnich przedsiębiorstw (w tym także z funduszy na tworzenie nowych miejsc pracy),
• bodźce finansowe dla konsumentów kupujących sprzęt i usługi wykorzystujące energię odnawialną.

Już w tej chwili w Austrii odnawialne źródła energii są zwolnione od podatku energetycznego, a Wielka Brytania ma ustawę o poszanowaniu energii w budownictwie mieszkaniowym i obowiązek odbioru energii elektrycznej produkowanej z paliw niekopalnych (podobną ustawę ma Grecja).

Strategia wykorzystania odnawialnych źródeł energii Unii Europejskiej ma stanowić uzupełnienie narodowych inicjatyw w zakresie rozwiązań politycznych, prawnych, administracyjnych, ekonomicznych i rynkowych. Ma stworzyć odpowiednie warunki rynkowe bez nadmiernych obciążeń finansowych. Działania prawne na szczeblu Unii Europejskiej będą podejmowane jedynie, jeśli instrumenty stosowane w państwach członkowskich będą niedostateczne lub nieodpowiednie oraz gdy pożądana będzie harmonizacja działań w ramach Unii. Podobnie fundusze Unii mają być uzupełnieniem środków finansowych państw członkowskich. Komisja Europejska oceni postęp pod koniec 2000 r. i zadecyduje, czy konieczne są rozwiązania na szczeblu Unii, w tym także skierowanie nowych funduszy europejskich na rozwój wykorzystania odnawialnych źródeł energii.

Obecnie działania dla zwiększenia udziału energii odnawialnej mogą być finansowane z wielu źródeł. Jako że rolnictwo ma kluczowe znaczenie, Wspólna Polityka Rolna powinna wspierać:

• produkcję surowców energetycznych w rolnictwie i leśnictwie,
• wykorzystanie odpadów rolnych i leśnych jako surowców energetycznych,
• programy innowacyjne i demonstracyjne wykorzystujące energię słońca, wiatru i biomasy do produkcji ciepła i elektryczności na obszarach wiejskich.

Zdając sobie sprawę ze stymulującego wpływu odnawialnych źródeł energii na konkurencyjność gospodarki i wzrost zatrudnienia, rozpoczęto działania dla:

• wzmocnienia konkurencyjności europejskiego przemysłu wspierające jego rozwój w dziedzinie technologii wykorzystujących odnawialne źródła energii,
• zbadania możliwości wsparcia małych i średnich przedsiębiorstw oraz tworzenia nowych miejsc pracy,
• wprowadzenia do funduszu socjalnego możliwości finansowania działań wykorzystujących odnawialne źródła energii,
• edukacji w zakresie energii odnawialnej.

Programy pomocowe takie, jak: Phare, Tacis, Meda i Europejski Fundusz Rozwoju będą promować energię odnawialną. Wzrośnie też znaczenie programów energetycznych Unii Europejskiej oraz programów rozwoju naukowo-technicznego i współpracy dla rozszerzenia rynku technologii i urządzeń (Synergy, Joule-Thermie, Altener II). Proponuje się udostępnić Altener II dla krajów Europy Środkowej i Wschodniej (Synergy i Joule-Thermie już są dostępne), zwłaszcza w celu:

• tworzenia warunków prawnych, społeczno-gospodarczych i administracyjnych dla działań omawianych w Białej księdze,
• zachęcenia osób i instytucji do inwestycji w produkcję i wykorzystanie energii odnawialnej.

Rola międzynarodowych instytucji finansowych takich, jak Europejski Bank Inwestycyjny i Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju w finansowaniu energii odnawialnej będzie rozszerzona o preferencyjne pożyczki, kredyty gwarantowane i pożyczki dla małych firm na inwestycje w energię odnawialną. Przewiduje się też wzmocnienie banków komercyjnych w tym zakresie.

Kampania promująca odnawialne źródła energii ma doprowadzić do inwestycji rzędu 20,5 mld ECU w l. 1998-2010. W tej kwocie będzie 4 mld ECU funduszy publicznych, 3,3 mld ECU będzie stanowiła redukcja importu paliw, a 2 mld ECU wyniosą roczne korzyści z kampanii. Przykłady działań w ramach kampanii:

1. Milion systemów fotowoltaicznych

Będzie to 500 tys. instalacji na ścianach i dachach budynków w Unii Europejskiej i 500 tys. wyeksportowanych do krajów rozwijających się. Moc każdego z systemów będzie wynosić ok. 1 kW, co w 2010 r. da ogólną moc 1 GW. Fundusze europejskie dostarczą 0,5 mld ECU, czyli 1/3 kosztów instalacji w Unii Europejskiej. Podobne kwoty będą przeznaczone na eksport systemów fotowoltaicznych i mogą być wykorzystane na promocję, wsparcie funduszy publicznych oraz instalacje w budynkach publicznych.

2. Farmy wiatrowe o łącznej mocy 10 000 MW

Farmy będą lokalizowane na terenach o niekorzystnych warunkach (np. trudny dostęp do sieci elektrycznej; bardzo gorący lub zimny klimat; słabo zaludnione obszary wiejskie; wyspy). Fundusze europejskie pokryją 1,5 mld ECU z 10 mld całkowitych kosztów inwestycji.

3. Instalacje cieplne na biomasę o mocy 10 000 MW

Instalacje mogą różnić się skalą (od kilkuset kW do wielomegawatowych) i mogą łączyć różne technologie. Fundusze europejskie wyasygnują 1 mld ECU, czyli 1/5 kosztów.

4. 100 społeczności korzystających wyłącznie z energii odnawialnej

W wybranych stu społecznościach (różnych pod względem wielkości i charakteru, takich, które dają szansę na 100% zaopatrzenie w energię ze źródeł odnawialnych) zlokalizowane będą instalacje, zwłaszcza łączące różne technologie. Projekty powinny testować wszystkie etapy: od studium przedinwestycyjnego, poprzez inwestycyjne, fazę demonstracyjną, do wdrożenia. Fundusze europejskie sfinansują 40 mln ECU (fazę demonstracyjną) z kosztów szacowanych na 200 mln ECU.

Biała księga podkreśla potrzebę stałego monitorowania działań, nie tylko dla obserwacji i oceny postępu w różnych sektorach, lecz także dla koordynacji programów Unii i krajów członkowskich. Komisja stworzy system pozwalający rejestrować działania na poziomie Unii Europejskiej i poziomach narodowych. Biała księga proponuje ocenę postępów co 2 lata, połączoną z korektą kierunków i wprowadzaniem nowych działań.

oprac. Ludmiła Łakomiec
Europejskie Centrum Energii Odnawialnej dla Państw Regionu Morza Bałtyckiego
Rakowiecka 32, 02-532 Warszawa
/ 0-22/48-48-32 ludlak@ibmer.waw.pl

1) Założenia polityki energetycznej Polski do 2010 roku - dokument rządowy przyjęty przez Radę Ministrów 17.10.95 - zawierają na s.10 następujące stwierdzenie: (…) Zwiększenie bezpieczeństwa dostaw energii pierwotnej poprzez rozwój źródeł energii odnawialnej w rozpatrywanym okresie nie ma większego znaczenia wobec niewielkiego potencjału (…).

2) Bariery wybrano z Odnawialnych źródeł energii autorstwa Grzegorza Wiśniewskiego, stanowiących rozdział III broszury PKE pt. Wybrane zagadnienia polityki energetycznej Polski, Warszawa - Kraków 1997. Biała księga nie systematyzuje barier i wspomina o nich rzadko.

KIRCHBERG - BUDUJĄCA OPOWIEŚĆ
O ODNAWIALNYCH źRÓDŁACH ENERGII

Kirchberg jest miasteczkiem w południowej Austrii, położonym 80 km na południowy wschód od Wiednia. Mieszka w nim 3 300 osób, a głównym źródłem dochodu mieszkańców miasta i okolic jest rolnictwo i turystyka. Kirchberg jest miastem ważnym dla doliny, w której leży, daje szansę zarobku ludności wiejskiej i pełni rolę centrum turystycznego w regionie.

Mieszkańcy i władze miasta przez lata czynili starania, aby zwiększyć wykorzystanie odnawialnych źródeł energii. Ich osiągnięcia są imponujące, nawet w Austrii, która jest europejskim liderem w dziedzinie wykorzystania energii odnawialnej - w Kirchbergu ponad 30% energii pochodzi ze źródeł odnawialnych, w Austrii - ok. 25%.

Obecnie ponad 30% energii zużywanej w Kirchbergu (uwzględniając także transport) pochodzi z odnawialnych źródeł. Prawie 60% zapotrzebowania na ciepło pokrywa energia z biomasy, w ten sposób ogrzewane są wszystkie budynki komunalne. Działa siedem małych elektrowni wodnych o łącznej mocy 180 kW, dwie lokalne sieci ciepłownicze na biomasę o mocy 2 MW i 120 kW, a w l. 1991-1997 indywidualni inwestorzy zbudowali (przy pomocy finansowej państwa i samorządów) 110 instalacji grzewczych: 40 wykorzystujących energię biomasy i 50 - energię słoneczną.

Mimo braku obowiązku prawnego^*) powstają lokalne plany energetyczne, które stanowią część strategii rozwoju i są ukierunkowane na ograniczenie zużycia energii i wzrost wykorzystania odnawialnych źródeł. Ma je lub tworzy 10-20% austriackich odpowiedników gmin. Dla władz lokalnych jednym z głównych impulsów do tworzenia polityki energetycznej jest uczestnictwo w Aliansie Klimatycznym (ruch mający na celu ograniczenie emisji gazów szklarniowych, np. emisja CO₂ w 2010 r. powinna stanowić 50% poziomu w 1987 r.). Akces do Aliansu zgłosiło 190 z 2 300 samorządów Austrii. Rząd krajowy i władze landów przygotowują plany energetyczne raz na pięć lat, także mimo braku obligacji prawnych. Głównym motywem rządów są międzynarodowe zobowiązania Austrii.

Kirchberg rozpoczął prace nad planem energetycznym w 1997 r. Bardzo je przyspieszyło utworzenie grupy roboczej do spraw energii, w skład której weszły osoby mające wpływ na zaopatrzenie i zużycie energii w mieście (burmistrz, radni, operatorzy sieci ciepłowniczej, ale także hydraulik i kominiarz) oraz przedstawiciele organizacji pozarządowych i mieszkańców. Grupa korzystała z pomocy firmy konsultingowej.

Za główne cele lokalnej polityki energetycznej uznano:

• wzrost udziału energii odnawialnej w zaspokojeniu potrzeb energetycznych miasta,
• ograniczenie zużycia energii i emisji zanieczyszczeń,
• dodatkowe korzyści dla regionu.

Najważniejsze działania dla osiągnięcia tych celów to:

• wyznaczenie terenów, które będą obsługiwane wyłącznie przez sieci ciepłownicze;
• rozbudowa istniejących sieci zaopatrzenia w ciepło wykorzystujących biomasę: lokalna sieć dostarcza ciepło do ok. 40% budynków w mieście;
• budowa, wspólnie z firmą obróbki drewna, trzeciej sieci dostaw ciepła z biomasy o mocy 1 MW (istniejącą sieć wykorzystującą biomasę zmodernizowano i rozbudowano, co pozwoli podłączyć kolejne 25-30 budynków mieszkalnych);
• kampania informacyjna na temat oszczędzania energii i wykorzystania energii odnawialnej gospodarstwach domowych: jedną z przyczyn podjęcia działań edukacyjnych była świadomość, że właściciele i administratorzy domów nie wiedzą, jak redukować konsumpcję energii i jakie systemy finansowe obsługują takie inwestycje; pierwsza akcja poinformuje społeczeństwo o sposobach subsydiowania termorenowacji budynków i nowych rozwiązaniach w zakresie ogrzewania;
• opracowanie systemu pomocy finansowej dla termicznej renowacji budynków z udziałem funduszy miasta;
• poprawa komunikacji zbiorowej: rejon jest obsługiwany przez kolej lokalną, wolną i o niskim komforcie; władze postanowiły zbadać zainteresowanie społeczeństwa korzystaniem z komunikacji zbiorowej i jego preferencje w tym zakresie, aby dostosować plan modernizacji kolei do wyników tych badań;
• wykorzystanie biopaliw w pojazdach rolniczych: paliwo rzepakowe, dzięki dotowaniu, ma niższą cenę niż olej napędowy.

Koszt opracowania planu energetycznego wyniósł ok. 125 tys. zł, z tej kwoty władze Kirchberga pokryły 25 tys. zł, zaledwie 1/5, podczas gdy normalnie w Austrii wkład własny wynosi 1/3 przedsięwzięcia (była to "premia" za dotychczasowe osiągnięcia). Także niektóre działania będą wspierane finansowo przez rząd austriacki:

• rozbudowę sieci dostarczającej ciepło z biomasy w 30% finansuje Ministerstwo Ochrony Środowiska;
• budowa nowej sieci ciepłowniczej wykorzystującej biomasę może zyskać subsydia od landu, państwa i Unii Europejskiej, pokrywające do 55% kosztów instalacji;
• rząd dolnej Austrii wspiera finansowo termorenowację budynków.

Ponadto Kirchberg wyda ok. 40 tys. zł rocznie na pomoc mieszkańcom w instalowaniu urządzeń produkujących ciepło ze źródeł odnawialnych (energia słoneczna i biomasa), w podłączaniu do sieci zaopatrzenia w ciepło, na instalacje pomp ciepła. Oznacza to roczne dotacje rzędu 12 zł na każdego mieszkańca.

Proces wprowadzania planu energetycznego w życie właśnie się rozpoczął i będzie monitorowany za pomocą następujących wskaźników:

• integracji instytucji w podejmowaniu decyzji;
• identyfikacji małych przedsięwzięć, łatwych do realizacji w ramach planu energetycznego;
• przepływu informacji do społeczeństwa;
• chęci inwestowania społeczeństwa w oszczędzanie energii i w wykorzystanie energii odnawialnej.

oprac. Ludmiła Łakomiec

*) W Polsce plan energetyczny, w świetle ustawy Prawo energetyczne z 10.4.97 (Dz.U. Nr 54, poz. 348), jest dokumentem tworzonym przez władze gminy. Dotyczy zaopatrzenia w ciepło i powstaje według tych samych procedur, co miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego (zarząd gminy przygotowuje projekt założeń; wykłada go do publicznego wglądu; zbiera wnioski, zastrzeżenia i uwagi; uchwala założenia, rozpatrując równocześnie zgłoszone uwagi, wnioski i zastrzeżenia; rada gminy uchwala plan; dalsze dział ania w gminie muszą być zgodne z planem zaopatrzenia w ciepło lub wymagają uchwalenia zmian).