Tak twierdzi jeden z autorów książki Akcje ruchu ekologicznego - podręcznik działania. Książkę, ponad 300-stronicową, opublikowano przy finansowym wsparciu programu MATRA Ministerstwa Spraw Zagranicznych Holandii. Pomoc przy jej opracowaniu okazało wielu działaczy ekologicznych z Rosji, Holandii, Ukrainy i Kazachstanu, i w podziękowaniach wymienia się osoby z: Milieukontakt Oost-Europa (Holandia), z Międzynarodowego Związku Socjalno-Ekologicznego (Moskwa), z Instytutu Socjologii Rosyjskiej Akademii Nauk, Centrum Koordynacji i Informacji SoES (Moskwa), Centrum Ochrony Dzikiej Przyrody (Moskwa), Centrum Pomocy dla Inicjatyw Ekologicznych (Saratów), z organizacji "Trzecia Droga" (Niżny Nowogród), "Ekoobrona" (Kaliningrad), "Obrońcy Tęczy" (Moskwa i Kijów), z Rosyjskiej Partii Zielonych oraz wiele innych osób z lokalnych stowarzyszeń ekologicznych. Cytuję te informacje, aby zainteresowanym przybliżyć zarys ruchu ekologicznego w tym kraju oraz jego sprzymierzeńców.

Czy oglądaliście Miłość na Krymie Sławomira Mrożka? W ostatnim akcie tej sztuki, który rozgrywa się w nieokreślonym czasie, po upadku Związku Radzieckiego, na scenie nie ma już nic - pustka i mgła, nic z bogactwa tytułowego uczucia przedstawionego w akcie pierwszym. Teraz została tylko mafia - i cerkiew. Stary człowiek, były więzień łagru, który przez wiele lat karczował tajgę, teraz tęskni za tamtymi czasami (uważacie? tęskni za łagrem) i chciałby do tej tajgi wrócić. Ale mafioso mówi mu, że tajgi już także nie ma. Już wyrąbana.

Poza tym, że teraz inne "osobistości" były u władzy, nie zmieniło się absolutnie nic. Niebawem pierwsze samice przymilaniem się uzyskały wstęp do klubu kawalerów. Dezerterzy szukali kontaktów, aby odzyskać dawne sfery wpływów. Podlizywano się zwierzchnictwu, używano przemyślnych i chytrych taktyk, jakby od tego zależała wieczna szczęśliwość. Znowu podwładni byli karani. Krótko mówiąc, w gruncie rzeczy wszystkie osobniki pozostały dawnymi małpami... Proszę Czytelników, to, co przed chwilą przeczytaliście, wcale nie odnosiło się do ludzi, uwierzycie w to?

Kilka dni temu, zupełnie nie przypadkiem, wpadła mi w ręce znakomita książka niemieckiego etologa Vitusa B. Dröschera. Otóż, na zajęcia z teorii kultury mieliśmy przeczytać Regułę przetrwania. Na żółtej okładce narysowana wielka mrówka, a w środku kłębią się całe watahy, stada, gromady, roje przeróżnych zwierząt. Możemy tam spotkać tak pływaka żółtobrzeżka (wcześniej nawet nie wiedziałam, że coś takiego w ogóle istnieje), słonia, kwadratnika, szczura, delfina, psa czy szympansa, jak i wiele innych mniejszych i większych stworzonek.

• Dröscher pisze o szympansach: Podobnie jak u ludów żyjących w stanie natury łowiectwo uprawiają tylko dorosłe samce. Samice i młodzież nie polują nigdy. "Mężczyźni" rzadko wyruszają na łowy w pojedynkę, zwykle dwóch, trzech lub czterech planowo ze sobą współdziała. Nigdy nie zmusza ich do tego głód. (...) Akcja dramatu zaczyna się bowiem zawsze wtedy, kiedy członkowie grup napchali sobie brzuchy owocami i liśćmi i kiedy wszyscy są ze sobą w zgodzie. (...) Mięso nie jest dla tych zwierząt codziennym pożywieniem, jest czymś w rodzaju "szynki wielkanocnej". Po szczęśliwie zakończonym polowaniu następuje wielostopniowy i skomplikowany podział mięsa, podział ten - jak i sama konsumpcja - trwa bardzo długo. pierwszy podział odbywa się wśród osobników biorących bezpośrednio udział w polowaniu, a także będących w pobliżu - tutaj podział jest równy. po kilku minutach każdy odchodzi z wyłącznie swoją własnością, zanika współwłasność, wtedy spóźniony szympans może tylko żebrać u tych, które mają swój kąsek i wcale nie jest pewne, że go dostanie; tu nie ma już znaczenia nawet pozycja w grupie. Czasem wysoko postawiony, ale nielubiany szympans może długo żebrać o kawałek mięsa i go nie dostać. Innym znów razem szympans potrafi z czystej dobroci serca podzielić się mięsem z przyjacielem, który wcale o to nie prosił. Podział ten, a dodatkowo jeszcze minimalne porcje, które otrzymują poszczególne szympansy wskazują na to, iż motywacje polowania i rozdziału mięsa są przede wszystkim natury społecznej i że całe to zachowanie służy umocnieniu więzi przyjaźni, a także ukazaniu pogardy nielubianym, wreszcie zwiększeniu i umocnieniu własnej pozycji we wspólnocie.
• Wielu ludzi popełnia zasadniczą pomyłkę: sądzą, że knucie intryg jest błyskotliwym tworem swoistego intelektu człowieka. Nieprawda, odpowiednie siły napędowe pochodzą z międzymózgowia, a ono wykazuje u człowieka i małpy żenujące wręcz podobieństwo. Człowiek różni się od małpy jedynie wielkością półkul mózgowych. Tymczasem nazbyt często w swoim postępowaniu daje się powodować międzymózgowiem, uważając to niesłusznie za wyczyn swej inteligencji.

Gdybym chciała przytoczyć wszystkie ciekawsze fragmenty, musiałabym przepisać całą książkę. Poza tym, o czym już wspomniałam, w Regule przetrwania można przeczytać o tym, jak zwierzęta stają się istotami społecznymi, o formach grzecznościowych, o dzikich zwierzętach w wielkich miastach, szoku cywilizacyjnym, o socjalizmie i niewolnictwie wśród zwierząt itd., itp.

Oświadczam wszem i wobec, że bojkotuję wyroby firmy Roleski (musztarda, majonez i inne produkty spożywcze) i zachęcam innych, by przyłączyli się do bojkotu. Znienawidziłam tę firmę w chwili, gdy zobaczyłam jej ogromną planszę reklamową przy nartostradzie pod szczytem Jaworzyny Krynickiej na tle zmasakrowanego lasu.

W rozwoju intelektualnym wielu ludzi, którzy przeszli tradycyjną europejską edukację, książka ta stała się łącznikiem między ich światopoglądem humanistycznym i biologicznym, ponieważ ukazuje w bardzo przekonujący sposób, że nasz "święty zapał" patriotyczny korzeniami tkwi w agresji wewnątrzgatunkowej małp człekokształtnych. Książka ta nie służy ateizacji, przeciwnie - uczy tak nam potrzebnej pokory, co jest zresztą zgodne z intencją autora.

Ostatnią książką Konrada Lorenza był Regres człowieczeństwa (Der Abbau des Menschlichen).²⁾ Jest to książka pełna z trudem ukrywanego pesymizmu, przypominająca ostatnie rozważania Bertranda Russella, obawiającego się, że ludzkość zbliża się do swego nuklearnego całopalenia. W zakończeniu tej książki pisze Lorenz o człowieku: Gdyby ta istota w swym zbiorowym działaniu często nie tylko tak zła, ale także tak głupia, miała być podobieństwem Boga, musiałbym rzec: "cóż za smutny Bóg!". Na szczęście wiem, że według geologicznej miary czasu byliśmy "dopiero co" człekokształtnymi małpami, znam także niebezpieczeństwa, które wskutek szybkiego rozwoju ludzkiego umysłu zostały sprowadzone na ludzką duszę; a po trzecie - wiem również, że wiele tych niebezpieczeństw wywodzi się zupełnie jednoznacznie z chorób, które w zasadzie są uleczalne. Jest to absolutnie nie do przewidzenia, czy Homo sapiens ulegnie zagładzie czy też przetrwa. W każdym razie mamy obowiązek walki o przetrwanie.

Książka Rozmawiał z bydlętami, ptakami, rybami została napisana na samym początku kariery autora i mimo tego, iż była debiutem, zadziwia rozległością wiedzy i doświadczenia pisarza, a także jego głębokim zrozumieniem świata zwierzęcego. Bez przesady można powiedzieć, że książka ta uczy miłości do człowieka poprzez miłość do zwierząt. Nie jakiejś tam miłości sentymentalnej, ckliwej, lecz symbiozy ze zwierzęciem, wspólnego przeżywania życia.

Przede wszystkim jednak jest ona nieocenionym podręcznikiem hodowli zwierząt. Chroni nas ona przed złudzeniami i rozczarowaniami, jak również przed zmierzonym i niezamierzonym wyrządzaniem krzywdy zwierzętom. Każdy, kto zamierza hodować jakieś zwierzątko, powinien przedtem przeczytać i przemyśleć tę książkę. Autor obrazowo mówi o różnicach zachowania się ludzi i zwierząt, o tym, czego zwierzęta mogą, a czego nie mogą się nauczyć. Podstawowa reguła autora brzmi: nie podejmuj się hodowli zwierzęcia, które nie będzie mogło wytrzymać z tobą ani też takiego, z którym ty nie będziesz mógł wytrzymać. Są zwierzęta, które bardzo dobrze adaptują się do ludzkich warunków bytowania i są takie, które już od pierwszego dnia hodowli zaczynają umierać, np. żółwie: w naszym klimacie nikt jeszcze naprawdę nie hodował tych zwierząt.

Nasza ignorancja przyrodnicza sprawia, że nie potrafimy stworzyć bariery prawnej, chroniącej zwierzęta przed naszym niezamierzonym okrucieństwem: Zaklinam więc was na wszystkie świętości, kupujcie tylko takie zwierzęta, które w odpowiednich warunkach naprawdę żyją, a nie powoli umierają. Autor uważa, że miłośnicy zwierząt niesłusznie zaniedbują małe ssaki (myszy, szczury, wesolutkie chomiki syryjskie).

Powyższa idea, ukazująca filogenetyczną wyższość drapieżników nad ludźmi i nakazująca nam uczyć się od nich zdolności współżycia, jest jakby wielką klamrą spinającą całą twórczość Konrada Lorenza.

ŻYWORODNE SŁOWA
(O poezji Anny Milewskiej)

Z takim typem wrażliwości mamy niewątpliwie do czynienia w przypadku twórczości poetyckiej warszawskiej aktorki i poetki Anny Milewskiej, która wydała debiutancki tomik pt. Ludzie mnie pytają. Artystka urodziła się na Mazowszu i doświadczenie tamtej przyrody z lat młodości pozostawiło trwałe piętno na sposobie postrzegania przez nią świata. Jest ono obecne właściwie w każdej kreacji literackiej Milewskiej, gdzie rośliny, zwierzęta, ludzie, architektura wsi i miasta stanowią wzajemnie dopełniające się tło dla dyskursu poetyckiego kolejnych wierszy w tomiku. Umie się też autorka wczuwać w sieci związków emocjonalnych, zachodzących między tymi elementami środowiska naturalnego i uczłowieczonego, czego wynikiem jest jej oryginalna poetycka optyka oglądania świata ujawniająca te przedracjonalne związki, pobudzające współsympatyczne emocje. W wierszu pt. Południe czytamy: Akacje kwitnące / pieniste gałęzie / pod każdym drzewem / poruszona kałuża / upał / krągłość lata / psiak / za rowerem swego pana / zdąża / dumny tata / popycha wózek / z czerwonym syneczkiem / spłowiała starucha / ciągnie się na nóżkach / zagiętych jak haki / w rowie przy drodze / wiejskie chłopaki / grają w karty / pod gipsowym popiersiem / generała Kościuszki / na słupie. W tym, jak i innych wierszach następuje jakby przeniesienie (sztuka kreowania metafory) właściwości z rzeczy na istoty żywe i vice versa, co pozwala postrzegać ów świat tam przedstawiany jako całkowicie uduchowiony i ożywiony. Takimi wszechożywającymi obrazami buduje Milewska w tle utworów wiele osobliwych aur wokół zdarzeń, ludzi i rzeczy, które sprawiają, że podmiot liryczny staje się jakby zbiorowy, nawet wtedy, gdy sama poetka identyfikuje się z nim. Dobrze ilustruje tę technikę narracji utwór pt. Sosna, gdzie czytamy: Siostro moja sosno / kolumno płonąca / słupie Pestum podniebny / na wysokim brzegu / ścigasz słońce / w drodze do absolutu / / Wyciągnięta / nad płytą jeziora / patrzysz w swoją śmierć / płynę / przez iskry wody ciemnej / poczekaj!

Wiersze Milewskiej nie angażują się bezpośrednio w żadne akcje ideologizujące wartość przeżycia estetycznego, co jest niewątpliwie zaletą tych utworów, ponieważ dzięki temu przybierają one formę bardziej uniwersalną, mogącą mieć znaczenie w wielu kontekstach egzystencjalnych. Poetka bierze świat rzeczywisty takim, jakim on jest faktycznie. Nie interesują ją prawdy wygłaszane o nim. Ona sama, dzięki własnemu przeżyciu prawdy te podaje ze świadomością, że mogą one rodzić wątpliwości i że ludzie mogą o nie pytać. Jedyną odpowiedzią z jej strony może być tylko zachęta: popatrz, przeżyj i zastanów się. Wydaje się zatem, że idzie jej o to, by wytwarzać sztuką poetycką klimat wrażliwości, nakłaniający do obcowania z przyrodą, który daje głęboką satysfakcję natury emocjonalnej oraz stawia na wokandzie życia codziennego wiele ważkich i rzeczywistych problemów, które łączą się ze zrozumieniem istoty koegzystowania wszystkich elementów naszego środowiska, u podstawy którego tkwi samoistny byt przyrody, udzielający innym bytom, nawet wytwarzanym przez ludzi, racji istnienia.

W każdym utworze można zawsze odnaleźć ogromne pokłady emocji, gdyż są to wszystko wytwory postawy bardzo zaangażowanej, niezależnie od tego, czy poetka się cieszy, smuci, cierpi, raduje, ubolewa, powątpiewa, przepełnia się strachem albo nadzieją. W każdym bowiem wierszu Milewskiej uczucie i emocje panują nad rozumem, co jest zresztą - genetycznie rzecz ujmując - prawidłowe, gdyż nasze postrzeganie emocjonalne świata jest wcześniejsze od rozumowego, które przez niego jest jakby ożywiane i wypełniane treściami. Nieprzypadkowo więc lektura tych wierszy powoduje emocje, moc wzruszeń, często wzajemnie się wykluczających. Jak można inaczej bez sprzecznych odczuć odnieść się do tak mocnego wiersza, jak np. Genealogia, w którym poetka pisze: Czerwcowe sianokosy / siwe trawy / siwe zapachy / / czy wzięłam się / z bielic tego sadu / czy z łąki niskiej / mokrej? Jakżeż pięknie wbudowuje własny los w domniemane żywioły przyrody, jednocześnie z nonszalancją zapominając o osobistym nacechowaniu własnej osobowości treściami oraz wrażliwością kulturową, pozwalającą jej tak prosto i zarazem głęboko wyjawiać sens istnienia swego i innych ludzi.

Czy wyobrażacie sobie smak zupy migdałowo-brukselkowej, z białym winem, czosnkiem i pomidorami? Albo szparagową ze szpinakiem i grzybami? A wiecie, co oznacza sen o marchewce? I dlaczego zakochany nie powinien ścinać pietruszki? I że szczęście zaczyna się tam, gdzie do gotowania używa się czosnku? Ale nie ma polskiego ani ukraińskiego barszczu, ani żurku - więc temat nie został wyczerpany.