W 1996 r. ukazało się 4-tomowe wydanie tych dzienników w opracowaniu i ze wstępem Tadeusza Drewnowskiego, dość znacznie różniące się od pierwszej edycji z 1988 r. - poważnie uszczuplonej z powodu opuszczeń oraz licznych ingerencji cenzury (wszak były to jeszcze czasy komunistycznego panowania). Uszczuplenia owe były zrozumiałe w świetle lektury póŸniejszej edycji: z łamów Dzienników... bowiem wyziera bezwzględny i bezkompromisowy krytycyzm autorki wobec komunizmu. Uważa go za system absolutnie zły (pisząc o epoce triumfującego Antychrysta, wyprzedziła ideowo o kilka dekad słynne "imperium zła" Ronalda Reagana), Polsce narzucony przemocą przez Rosję (tego bowiem określenia przeważnie używała, rzadko pisząc o Związku Radzieckim).

Tutaj postaram się wydobyć obecne na łamach Dzienników... wątki proekologiczne, które tym bardziej zasługują na uwagę (i uznanie), że Dąbrowska zmarła w połowie 1965 r., a więc na 4 lata przed ogłoszeniem raportu U. Thanta (w maju '69), ukazującego po raz pierwszy światowej opinii publicznej sprawę zagrożeń ekologicznych. Wcześniej dostrzegali ją raczej nieliczni (i to głównie specjaliści przyrodnicy).

Sama Dąbrowska wyznaje, że wrażliwość na uroki przyrody cechowała ją już w dzieciństwie, a jej nasilenie przez całe późniejsze życie nie ulegało zmianom (t.3, s.242). Także troska o los zwierząt ujawnia się w różnych miejscach Dzienników.... Wykazuje również dużą wrażliwość estetyczną. W 1952 r., gdy ogłoszono projekt Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie, zauważyła o nim, że jest potwornie brzydki, niczym nie uzasadniony oraz przypomina jej zburzony sobór na placu Saskim (t.2, s.294). Zabiera też na łamach prasy głos, żeby wyrazić troskę o los starych dworów i parków (t.3, s.320) oraz oburza ją barbarzyńskie zniszczenie starodrzewia w podwarszawskim Komorowie, gdzie spędziła ostatnie lata życia (t.4, s.115).

Wielce krytycznie wyraża się o "socjalistycznym uprzemysłowieniu", które przebiega w warunkach dla człowieka okrutnych (co zresztą wcześniej miało miejsce i w kapitalizmie). Do tego jeszcze komuniści oczekują od proletariatu, zamiast buntu przeciwko tym warunkom, entuzjazmu dla przymusowej pracy i nędznej płacy, znoszonych w imię rzekomego szczęścia przyszłych pokoleń (t.2, s.235 i 304).

Z początkiem 1956 r. - na kanwie uwag o złym kierowaniu krajem przez komunistyczne władze - wskazuje na fenol trujący Wisłę i wodę w Krakowie. Wisła - główna rzeka i bóstwo ojczyzny (jak wyraziła się Dąbrowska) - stała się rzeką zatrutą, a zmiana tego stanu rzeczy miałaby ponoć wymagać kilkudziesięciu lat (t.3, s.69). Do sprawy tej wraca po trzech latach w związku z wiadomością podaną przez "Życie Warszawy" (zanotowaną 22.4.59) o przerwaniu wału ochronnego zbiornika z chlorkiem wapnia w Borku Fałęckim. Spływ trucizny do Wisły, jaki nastąpił, w niczym już tej rzece nie zagraża, jest ona bowiem martwa na odcinku 160 km od źródeł. Powodują to odprowadzane do niej ścieki fabryczne. Skłania to autorkę do następującej refleksji:

Potworna gospodarka. Czasem wydaje mi się, że zło immanentne, zło tkwiące w socjalizmie polega nie na tym, że tylu ludzi więził, niszczył, mordował - bo to potrafią wszystkie inne ustroje - tylko na katastrofalnej nieudolności w zawiadywaniu najzwyczajniejszym powszednim życiem kraju (t.3, s.384).

Gdy jeszcze w styczniu '53 odwiedziła Kraków, wyznała, że zrobił na niej - jak zresztą zawsze - wielkie wrażenie, tak zaś wyraziła się o - Nowej Hucie, tym pomyśle złośliwego demona, zagrażającym w razie wojny zniszczeniem cudnie zabytkowego Krakowa. Zbrodnią jest w czasie takiego napięcia wojennego budować obiekt przemysłu wojennego u wrót miasta - relikwii historycznej. I tylko nienawiść Rosji do naszej całej kultury mogła to podyktować [podkreślenie moje - AD] (t.2, s.350).

Nie byłoby dziś zasadne zarzucać Dąbrowskiej, iż nie dostrzegła wówczas zagrożenia ekologicznego, jakie obłędna inwestycja niosła dla Krakowa: jego mieszkańców, przyrody i bezcennych zabytków. Dostrzegali to jednak nieliczni już u samych początków jej budowy (wśród nich zmarły niedawno gen. Józef Kuropieska), o czym pisałem w innym miejscu.^*) Tym niemniej wyrażona przez Dąbrowską opinia trafia w samo sedno: o wyborze lokalizacji przesądziła bowiem furia nienawiści ze strony narzuconej krajowi władzy i jej sowieckiego mocodawcy do polskiej tradycji, historii i kultury, co wówczas wyrażano w znanej formule o potrzebie zmiany społeczno-politycznego oblicza "reakcyjno-klerykalnego" Krakowa. Dobrze jest o tym przypomnieć dzisiaj, gdy znaleźli się ludzie pragnący "uczcić jubileusz 50-lecia Nowej Huty i kombinatu". Są wśród nich również znani weterani tej budowy.

Jesienią '64, a więc już niedługo przed swą śmiercią, daje Dąbrowska wyraz swej trosce o przyszłość człowieka gotującego sobie zgubę przy pomocy bomby atomowej albo nawet i bez jej użycia. W jednej z przeprowadzonych wtedy rozmów wyraża opinię, że skoro - jak powszechnie wiadomo - wyginęło mnóstwo gatunków roślinnych i zwierzęcych, to czemuż podobny los nie miałby się też stać udziałem człowieka (t.4, s.306). A w kilka tygodni później notuje:

Rzeki całego świata są już zatrute, powietrze całego świata jest już zatrute. Œrodki owadobójcze wyniszczą wkrótce kwiaty i owoce. Znikną lasy wyparte przez zakłady fabryczne i przez poszukiwaczy kopalń. Wymrą ptaki, gdy powietrzem i kosmosem zawładną latające maszyny. I tak ludzkość z bombą czy bez bomby atomowej zgotuje pomału koniec życia na Ziemi, walcząc jednocześnie o przedłużenie życia i zniknięcia epidemii. O paradoksie! (t.4, s.324-235).

Warto zatem wiedzieć, że jedną z najbardziej popularnych polskich pisarek, w twórczości której ogniskują się ważne problemy nowszych dziejów naszego kraju, można zaliczyć również do prekursorów idei ekologistycznych, które dzisiaj z niemałym trudem torują sobie drogę do świadomości polskiego społeczeństwa.

Książka, z której zaczerpnięte zostało to zdanie, skłania do chwili refleksji i zadumy. Pokazuje rolnictwo jako jeden z komponentów wszechświata. Ukazuje związek z księżycem, planetami. Taka mała roślinka - wobec wszechświata - a za jej pośrednictwem energia kosmiczna jest przyjmowana przez ziemię. Uświadamiamy sobie, że nawet niewielkie działanie potrafi naruszyć ogromny organizm - skutki są nieprzewidywalne.

Nie jest to taki racjonalny podręcznik dla każdego rolnika, jak Ekofilozofia rolnictwa Mieczysława Górnego. Raczej dla rolnika, który już wie, że warto, że ekologia się opłaca.

Autor Ekofilozofii rolnictwa - Mieczysław Górny pisze dużo i rzetelnie o zagrożeniu człowieka, wraz z całym światem przyrody. Wywody swe ilustruje tabelami (dane według: Worldwatch Intitute Report, WHO, Rocznik statystyczny), co w sposób dobitny pokazuje absurdalność ludzkich działań w sferze rolnictwa.

Te wszystkie dane, nawet najbardziej nieekologicznemu czytelnikowi powinny uświadomić, że czas najwyższy na wprowadzenie dość istotnych zmian w rolnictwie. I zmiany te autor proponuje. Z uwzględnieniem obecnej sytuacji polskiego rolnictwa, opierając się na doświadczeniach Zachodu - czego unikać, w którym kierunku iść. Z danych statystycznych wynika, że problemem naszego rolnictwa nie jest zwiększenie wydajności z hektara, a poprawienie jakości zbiorów i stworzenie możliwości przechowywania w takich warunkach, aby uniknąć 30% strat.

Mamy tu konkretny program przeprowadzenia zmian w gospodarstwie rolnym, w zależności od jego sytuacji obecnej i założonego celu.

Książka ta jest bardzo cenną pozycją - i myślę, że powinna stać się (tylko nie wiem jak) lekturą obowiązkową każdego rolnika.

Mnie natomiast jest o wiele trudniej poprzez kilka prostych uogólnień tak zaapelować do umysłów i sumień mych braci i sióstr, by zechcieli zaakceptować gnozę jako jedną z dróg. Nie utopię, ale realną wiedzę, wychodzącą naprzeciw nowej epoce nie tylko ideą, pomysłem lub projektem, ale i doświadczeniem dającym się sformułować w postaci algorytmu na przyszłość, znajdującego swe uzasadnienie w filozofii i przeświadczeniu, a obraz i podobieństwo ikony - w sztuce. Sztuką bowiem jest dziś przedstawić w zwięzłym traktacie naukowym propozycję światopoglądową nie o charakterze uniwersalnym, gdzie każdy znajdzie dla siebie wszystko, lecz o wymiarze realnym, w którym spotyka się przeszłość i przyszłość. A wykład ten jest taką właśnie propozycją.

Sam autor mówi o sobie, na łamach periodyku "GNOSIS", że jest tłumaczem pomiędzy światami. Świat materii to język. A poza nim świat duszy i świat ducha. O tych światach informuje gnoza. I to jest wystarczający powód dla ekologa. Lecz może nie tyle dla specjalisty, co dla fana, nie dla ignoranta, lecz raczej dla dyletanta i nie dla kogoś, kto w sposób oczywisty wie wszystko, lecz raczej dla tego, kto próbuje rozstrzygnąć sam dla siebie kilka zaledwie problemów osobistych. Oraz przyjąć je jako własną naukę dla własnych upodobań i decyzji oraz przeświadczeń, dla których działanie staje się wyrazem uczuć i myśli.

Być może ów wiersz wyraża istotę gnozy. Lecz któż o tym mógłby powiedzieć?

1. Jerzy Prokopiuk, Gnoza i gnostycyzm, Typograficzna Oficyna Wydawnicza "Firet" i Antykwariat "Daimonion" (* Wilcza 29a), Warszawa 1998.
1. "Gnosis" - dwumiesięcznik, tCHu, Dom Wydawniczy * Freta 3/3, 00-227 Warszawa (tam też informacje na temat innych publikacji) oraz adres Redakcji: Dwumiesięcznik "Gnosis" * Nowolipie 20a/23, 01-005 Warszawa 5

Wszechświat jest dla człowieka domem, a my jesteśmy jego strażnikami. [Jest to]... obwieszczenie pokoju sobie i całemu stworzeniu.

Ta piękna wypowiedź pochodzi z książki Jesteśmy z jednej Ziemi, z podtytułem Wychowanie ekologiczne dzieci i młodzieży. Nie mogę oprzeć się wrażeniu, że czytam kolejną utopię o społeczeństwie szczęśliwym - tym razem kluczem do jego szczęśliwości jest ekologia.

Autor przekonuje nas, że jesteśmy częścią przyrody, jednym z wielu elementów środowiska naturalnego. Potem pada zdanie: Poprzez dominujący model wychowania dzieci są okrutne wobec siebie, nie mają współczucia dla przegranych, wyśmiewają słabszych. Radą na to ma być edukacja ekologiczna, która zapewni wychowanie osobników tolerancyjnych, partnerskich itp. Czy autor zna choćby fragment świata przyrody rządzący się tymi "ekologicznymi prawami"? Przecież brak współczucia dla przegranych to obowiązujące prawo w naturze. Cały świat przyrody opiera się na tym, że "ktoś (lub coś) ginie, aby żyło coś". Jest to w końcu fundamentalne prawo natury. Żeby się z niego wyłamać, musielibyśmy być duchami niebiańskimi, stąpać po obłokach (aby nie ranić ziemi), odżywiać się światłem słonecznym. A tak nie jest. Autor nawołuje do wegetarianizmu - w imię niezabijania. Równocześnie mówi: chrońmy każdą formę życia - drzewo, roślinę. Czyli wegetarianin godzi się zabijać rośliny. Zabija. Każda istota żyje w jakiś sposób kosztem innej. Piękny kwiat jest piękny, bo dotarł do słońca, zacieniając roślinkę obok. Zwierzęta żyjące w stadzie podporządkowują się osobnikowi dominującemu - bo to zwiększa szanse przeżycia.

Łańcuch pokarmowy, selekcja naturalna. To istnieje. Tyle że bez ingerencji człowieka układa się w harmonię przyrody. Człowiek jest na pewno jednym z jej elementów, ale pewne wartości musi znaleźć w sobie. Odwoływanie się do natury jako wzorca postępowania w każdym punkcie prowadzi do zafałszowania natury lub porażki.

Po dwóch tygodniach od chwili spożycia zainfekowanego hamburgera jedyna, ukochana córka znanego w okolicy kardiochirurga umiera w dramatycznych okolicznościach. Dla ojca zmarłej w wielkim bólu i cierpieniu córki staje się jasne, że należy zrobić wszystko, aby wyjaśnić przyczyny tej nagłej i niespodziewanej śmierci. Miłość do swojej córki i etyka lekarska były dodatkowymi inspiracjami do zdecydowanego działania. Nasz bohater poznał już bezpośrednio przyczynę śmierci swojej córki - wołowinę zakażoną wirusem Escherichia coli. Teraz pragnął dowiedzieć się, jak do tego doszło i kto był za to odpowiedzialny. Żmudne, pełne nadzwyczajnych przeszkód poszukiwania, zmierzające do poznania prawdy, przerodziły się stopniowo w krucjatę przeciwko przemysłowi mięsnemu. Aby odkrywać rzeczywistość i demaskować ważne fakty - doktor kardiochirurg staje do otwartej walki, w której z pomocą przychodzi mu jego była żona (matka zmarłej córki) i inspektorka z Departamentu Rolnictwa USA. Jest to walka na śmierć i życie, w której przeciwnikiem jest bezwzględny przemysł mięsny i którego przedstawiciele od razu wynajmują płatnych morderców, aby zgładzić wścibskich intruzów.

Toksyna posiada bardzo interesującą, dynamiczną fabułę, na podstawie której można by zrobić pierwszorzędny scenariusz do wyśmienitego filmu kryminalnego. Jednak godne szczególnej uwagi są w tej książce opisy odkrywające zatrważającą rzeczywistość skrywaną przed opinią publiczną, demaskowanie faktów i skandalicznych metod postępowania przemysłu mięsnego, odrażających praktyk i technik stosowanych wewnątrz zakładów mięsnych, rzeźni i ubojni.

Fabuła tej powieści poraża wrażliwego czytelnika realizmem i otwiera mu oczy na tak wiele nieznanych szczegółów. Wydaje się, że misją tej książki jest ostrzeżenie wszystkich - nie tylko konsumentów mięsa - o wielkim zagrożeniu ze strony nie podlegającego żadnej krytyce z zewnątrz, rządzącego się własnymi prawami potężnego przemysłu mięsnego.

O jak najbardziej realnym i aktualnym przesłaniu tej powieści świadczy chociażby jej pierwsza strona, na której autor zamieścił wymowną dedykację dla ofiar zabójczego wirusa Escherichia coli, infekującego amerykańską wołowinę (łącząc się w bólu ze wszystkimi rodzinami cierpiącymi po stracie swoich bliskich). Kiedy na początku 1998 r. wydałem z pomocą Andrzeja Żwawy z ZB książkę Juliet Gellatley pt. Milcząca arka - przewodnim hasłem reklamowym tej publikacji stał się wybrany przeze mnie fragment recenzji z czasopisma "The Vegan": Nie ma drugiej takiej książki, która by tak wyraŸnie demaskowała świat produkcji i konsumpcji mięsa. Po lekturze najnowszej książki Robina Cooka (lekarza, absolwenta słynnego uniwersytetu) wiem, że w naszych księgarniach pojawiła się już "druga taka książka"... - Toksyna.

Na zachętę publikujemy kilka wybranych fragmentów tej książki:

- Tylko te, do których jestem przypisana (...) A już na pewno nie rzeŸnie. One mają własnych inspektorów opłacanych przez departament [chodzi o Departament Rolnictwa, czyli o Ministerstwo Rolnictwa USA - przypis R. R.]. Widzisz, rzeŸnie są jak elektrownie nuklearne, jeśli chodzi o przyjmowanie gości. Nie potrzebują ich ani ich sobie nie życzą. Goście zawsze sprawiają kłopoty.