Satyr
kartka z dziejów wrażliwości ekologicznej

Dawna Rzeczpospolita i jej nieznane początki... Przywykliśmy wielbić pierwszych Piastów, podziwiając mądrość Mieszka i Bolesława, a przecież ze zdziwieniem dowiadujemy się o upadku Mieszka II Lamberta i o rządach Bezpryma. Wydaje się nam, ze okres, kiedy kościoły w Gnieźnie zapełniły się gniazdami dzikich zwierząt, jest jakimś niewytłumaczalnym błędem, "wypadkiem przy pracy", na drodze do Cywilizacji Zachodniej i do upragnionej civitas terrena.

A jednak. Nowa religia dopiero z czasem wrosła w myśl tubylczą, nasiąknąwszy najpierw umiłowaniem swobody, wolności, natury. Nie da się zaprzeczyć, że społeczeństwo polskie nie cierpiało Piastów i przy pierwszej nadarzającej się okazji wymieniło dynastię na - co tu ukrywać - dużo bardziej pogańską. Złośliwe uwagi niektórych dziejopisarzy nt. płytkiej religijności Jagiełły i jego głębokiego szacunku dla starej wiary są prawdą, tak samo jak prawdą jest, że dynastia Jagiellońska ocaliła tradycje przodków, ba, doczekaliśmy się ich odrodzenia pod postacią napływowej alchemii i kultury antycznej. Leśny czart, dziad borowy występował odtąd pod nieco mylącą nazwą Satyra:

"Tak jako mię widzicie, choć mam na łbie rogi,
I twarz nieprawie cudną i kosmate nogi,
Przeciem uszedł za boga w one dawne czasy"

- pisał Jan Kochanowski w sentymentalnym wierszu pt. Satyr, dedykowanym Zygmuntowi Augustowi, znanemu protektorowi "nowego pogaństwa", które nawet nieco zbyt wybujale zagnieździło się na Wawelu:

"A to mój dom był zawżdy, gdzie nagęstsze lasy,
Aleście je tak długo tu, w Polszcze, kopali,
Żeście z nich ubogiego satyra wygnali.
Gdzie pojźrzę, wszędy rąbią: albo buk do huty,
Albo sośnią na smołę, albo dąb na szkuty.
I muszę ja podobno prze ludzi łakome,
Opuściwszy jaskinie i góry świadome,
Szukać sobie na starość inszego mieszkania,
Gdzieby w ludziech nie było takiego starania
O te biedne pieniądze (...)"¹⁾

Porzucając na chwilę wzgardzone bóstwo, przenieśmy się śmiało 100 lat wprzód, by zobaczyć, że szacunek do leśnego czarta i piękna dzikich ostępów jest nadal żywy. Oto na sejmiku generalnym mazowieckim w 1646 r. żali się szlachta, że

"Jest y przes to szkoda niemała R[zeczy]p[ospoli]t[e]y, że sliachta y różni poddani bory tak pogorzałe iako y wysiecone orzą y sieią, iż żaden pożytek Rpty nie idzie prze co tesz bory y lasy nie rosną y owszem pustoszią. A tak aby więczey tych grontów nie orali k'woli zamnożenia borów y lasów starać się maią Panowie Posłowie a który by się szlachcic tego ważył, aby podlegał karze 200 grzywien w sądzie zadwornym między skarbami długów skarbowych przez sposób skarbowy z zyskiem dla donosiciela^a)"²⁾.

Widać tu ekologię utylitarną ale gdzież ów satyr? Poczekajmy chwileczkę. Sejm 1646 r. toczył się w bardzo nerwowej atmosferze, a powodem była krucjata przeciw Islamowi, którą próbował rozpętać Władysław IV. Wreszcie król ustąpił; wojny nie było, zaś drobne sprawy rozstrzygnięto na sejmie nadzwyczajnym, który istotnie zebrał się wiosną 1647 r. I znów zebrana na "generale" szlachta dopominała się ochrony lasów przed smolnikami³⁾. Chodziło głównie o lasy łomżyńskie. Na sejmie zaś dopraszano się u króla:

"(...) nie daj satyra, którego los^b) jeszcze Kochanowski w rytmach swoich żałował, z Polski wyganiać tak częstymi siekierami, albo racz sam na swój pożytek te potaże i leśne towary obrócić i zakaż, Wasza Królewska Mość, dalszego nadużycia^c) tym IchMościom, co ustawicznie winę polską pijąc i jedząc popiół jakby chleb^d) żołądki sobie popsowali, albo czwartą^e) by i 10 część zysku^f) niech na stół Waszej Królewskiej Mości obracają"⁴⁾.

Argumentacja ekologiczna była więc wielostronna, a kampania dobrze przygotowana. Cierpi satyr, któremu współczują wszyscy. Cierpi skarb koronny z powodu gospodarki rabunkowej. Rabusie tuczą się kosztem dobra wspólnego. Jeśli nie można im całkowicie przeszkodzić, niech płacą wysokie kary, a ich egzekutorami będą... ekologowie. Jeśli donosicielowi przysługiwać miała nagroda pieniężna, byle szlachciura mógłby złożyć donos. A oto brzmienie uchwalonej przez sejm 1647 r. konstytucji:

Puszcz w Woiewództwie Mazowieckim ochrona

"Iż puszcze w Woiewództwie Mazowieckim leżące, są ozdobami^g) tegoż woiewództwa, które że iuż nadpustoszałe, przez różne wyrąbania pachów, y inszych leśnych towarów, tedy mocą teraźniejszego sejmu^h) waruiemy, aby żadne towary leśne y pachy, nad te, które są w lutracyach opisane, y z których kwarta rzeczypospolitey wypłacana iestⁱ⁾, wyrąbane y spuszczane nie były bez zgody naszej, pod karą 1000 grzywien^j) w Sądach naszych Zadwornych, tylekroć, ilekroć by się powtarzało^k), które donosicielowi^l) przysądzone bydź maią"⁵⁾.

Ochronę przyrody uczyniono więc publiczną sprawą każdego obywatela i bez wątpienia niemało było takich, którzy zarówno dla idei, jak i z czystej zawiści składali donosy i wygrywali całą karę na własne konto. Słabością ustawy wydawać by się mógł brak stopniowania kary w zależności od skali zniszczenia. Zważywszy jednak na możliwość wielokrotnego donosu za każdym razem (i zapewne z różnych miejsc), była to kara dotkliwa. Pamiętajmy też, że od sądu królewskiego (tzw. zadwornego) odwołania nie było.

Tak to rządzili się przodkowie nasi. Czy lasy uchronili? Niemało ich było jeszcze w XVIII w. Tury co prawda wyginęły ale nie zaginął leśny czart, którego tu i tam spotykano jeszcze pod koniec XIX w.