Krzysztof Smolnicki

Możliwość pomocy finansowej dla działań proekologicznych w Polsce po wstąpieniu do UE

Kluczowymi narzędziami umożliwiającymi skuteczną ochronę środowiska oraz szerzej - rozwój zrównoważony, są rozwiązania prawne oraz system funduszy. Ochrona środowiska jest w UE polityką horyzontalną - oznacza to, przynajmniej teoretycznie, że wszystkie programy i projekty inwestycyjne mogą być finansowane ze środków Unii Europejskiej jedynie wówczas, gdy są one zgodne z polityką ochrony środowiska.

1. Fundusze w Polsce - nowe możliwości

Polska została w całości objęta celem 1 wspólnotowej polityki regionalnej - Wspieranie rozwoju i strukturalnego dostosowania regionów słabo rozwiniętych. Fundusze kierowane są do tych sektorów gospodarki i regionów, które bez pomocy finansowej nie są w stanie dorównać do średniego poziomu ekonomicznego w UE. Cel ten współfinansowany jest z Funduszy Strukturalnych oraz z Funduszu Spójności.
W związku z wstąpieniem do Unii Europejskiej, Polska może dysponować znacznymi środkami finansowymi. Do końca 2006 r. mamy do wydania w ramach funduszy strukturalnych 7,6 mld Euro, zaś z Funduszu Spójności 3,7 mld Euro. Odrębną sprawą jest kwestia, w jakim stopniu fundusze te zostaną wykorzystane oraz na ile faktycznie służyć będą zrównoważonemu rozwojowi. Istnieją bowiem możliwości ich wykorzystania w tym celu, z drugiej strony praktyczne doświadczenia krajów Unii Europejskiej wskazują, że niektóre finansowane przedsięwzięcia miały negatywny wpływ na stan środowiska naturalnego.

1.1. Fundusz Spójności

Celem Funduszu Spójności, będącego następcą Funduszu ISPA, jest zmniejszenie dystansu pomiędzy Polską a krajami Europy Zachodniej odnośnie standardów jakości środowiska oraz technicznej i instytucjonalnej infrastruktury w tej dziedzinie. Środki finansowe Funduszu są podzielone mniej więcej równo pomiędzy dwa sektory: ochrona środowiska oraz transport a minimalna wartość projektu to 10 mln Euro. Budżet Funduszu Spójności na lata 2004 - 2006 wynosi 3,7 mld Euro.

Głównymi priorytetami Funduszu Spójności są:

• poprawa jakości wód powierzchniowych oraz polepszenie jakości i dystrybucji wody przeznaczonej do spożycia (w tym: kanalizacja, oczyszczalnie, systemy uzdatniania);
• zapewnienie bezpieczeństwa przeciwpowodziowego (w tym budowa zbiorników, zabezpieczenia przeciwpowodziowe, ale również zalesianie i renaturyzacja cieków);
• racjonalizacja gospodarki odpadami i ochrona powierzchni ziemi (w tym: budowa składowisk odpadów komunalnych, tworzenie systemów recyklingu i unieszkodliwiania odpadów komunalnych i niebezpiecznych, zagospodarowanie osadów ściekowych, rekultywacja obszarów zdegradowanych);
• poprawa jakości powietrza (w tym: miejskie systemy ciepłownicze, systemowa konwersja palenisk domowych).

Fundusz Spójności, z uwagi na wyraźnie zdefiniowane cele w zakresie inwestycji proekologicznych, jest jednym z głównych mechanizmów wspierających ochronę środowiska. Z racji na wielkość finansowanych projektów przynieść on może wyraźne efekty ekologiczne. Z drugiej strony limit ten skutecznie ogranicza ilość potencjalnych beneficjentów.

1.2. Program LIFE

Fundusz LIFE jest jedynym funduszem w całości przeznaczonym na finansowanie ochrony środowiska. Głównym celem programu jest wspieranie działań mających na celu wdrażanie prawa wspólnotowego oraz wzmocnienie polityki w zakresie ochrony środowiska. Program działa poprzez wskazywanie nowych rozwiązań problemów związanych z wdrażaniem polityki ochrony środowiska.

Głównym celem komponentu LIFE Przyroda jest ochrona przyrody oraz wspieranie tworzenia Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000, której celem jest zachowanie i ochrona w naturalnym zasięgu najcenniejszych gatunków flory i fauny oraz ich siedlisk na terenie UE.

Z kolei celem komponentu LIFE Środowisko jest ochrona środowiska. Środki Programu LIFE Środowisko mają za zadanie doprowadzić do skutecznego wdrażania rozwiązań wypracowanych w ramach prac badawczych. LIFE Środowisko finansuje innowacyjne działania o charakterze demonstracyjnym, dotyczące m.in. zagospodarowania przestrzennego, zarządzania zasobami wód podziemnych i powierzchniowych, zapobiegania powstawania odpadów oraz ich recyklingowi, minimalizowania negatywnego wpływu gospodarki i produktów.

Choć program LIFE jest w całości dedykowany ochronie środowiska, jego budżet jest mocno ograniczony. Na lata 2000 - 2004 wynosi on przykładowo tylko: 640 mln Euro, przy czym ze środków tych mogą korzystać też kraje kandydujące do UE. Ważniejsze niż obecny status kraju jest dobre przygotowanie merytoryczne projektów. W tym roku, w pierwszej edycji programu w Polsce, akceptacje uzyskały tylko 2 projekty (złożone notabene przez organizacje pozarządowe), podczas gdy w kandydującej Rumunii aż 17*).

1.3. Fundusze strukturalne

Znacznie mniej oczywistymi funduszami do wykorzystania są fundusze strukturalne. W niektórych szczegółowych działaniach odnoszą się one do ochrony środowiska, istotniejsze są jednak możliwości, jakie dla ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju niosą działania, w których zapisy te nie są bezpośrednio artykułowane. Doświadczenia krajów korzystających wcześniej z funduszy strukturalnych wskazują, że możliwości takie potencjalnie istnieją - ważne jest, aby umieć je wykorzystać. Ze względu na wagę problemu oraz wielkość budżetu, funduszom tym poświęcono specjalną uwagę.

W ramach Funduszy Strukturalnych Polska korzystać może z 4 funduszy:

• Europejski Fundusz Społeczny 4,7 mld Euro, czyli 60,9% FS
• Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej 1,7 mld Euro, czyli 22,9%
• Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego 1,1 mld Euro, czyli 13,8%
• Finansowy Instrument Orientacji Rybołówstwa 0,2 mld Euro, czyli 2,4%

Dla programowania pomocy wspólnotowej oraz jej rozdysponowania, Polska przygotowała Narodowy Plan Rozwoju (NPR) na lata 2004 - 2006. Fundusze strukturalne podzielono na programy operacyjne, w tym Sektorowe Programy Operacyjne SPO. W ramach Narodowego Planu Rozwoju zostały przygotowane programy:

• SPO Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw (SPO-WKP),
• SPO Rozwój Zasobów Ludzkich (SPO-RZL),
• SPO Restrukturyzacja i Modernizacja Sektora Żywnościowego i Rozwoju Obszarów Wiejskich (SPO-Rolnictwo i ROW),
• SPO Rybołówstwo i Przetwórstwo Ryb (SPO-Ryby),
• SPO Transport (SPO-Transport),
• Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego (ZPORR),
• Program Operacyjny - Pomoc Techniczna

W ramach tych funduszy zostały zdefiniowane działania bezpośrednio związane z ochroną środowiska. Z drugiej strony, w przypadku wielu działań istnieje możliwość ich kreatywnego wykorzystania dla zrównoważonego rozwoju i realizacji celów proekologicznych (np. tworzenia zielonych miejsc pracy).

SPO Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw

Program ten przewiduje dofinansowanie inwestycji ekologicznych w przedsiębiorstwach w ramach działania 2.4 "Wsparcie dla przedsięwzięć w zakresie dostosowywania przedsiębiorstw do wymogów ochrony środowiska". Z funduszy finansowane będą inwestycje konieczne do uzyskania pozwolenia zintegrowanego (będącego swojego rodzaju "licencją" na prowadzenie działalności zgodnej z wymogami ochrony środowiska), z zakresu gospodarki wodno-ściekowej, ochrony powietrza oraz gospodarki odpadami przemysłowymi i niebezpiecznymi. Działanie wdrażane będzie przez NFOŚiGW.

SPO Rozwój Zasobów Ludzkich

Celem Sektorowego Programu jest budowa otwartego, opartego na wiedzy społeczeństwa poprzez zapewnienie warunków do rozwoju zasobów ludzkich w drodze kształcenia, szkolenia i pracy. W ramach tego celu realizowana może być będzie innymi działalność szkoleniowa i doradcza, w tym związana z tworzeniem zielonych miejsc pracy. Funkcję Instytucji Zarządzającej SPO-RZL pełni Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej.

Sektorowy Program Operacyjny pt. Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich (SPO Rolnictwo oraz ROW)

Program SPO Rolnictwo dysponować będzie kwotą 1 784,15 mln Euro. Program służyć ma przekształceniom strukturalnym w rolnictwie i gospodarce żywnościowej oraz zrównoważonemu rozwojowi obszarów wiejskich. Obok SPO Rolniczego zadania związane z rozwojem obszarów wiejskich podejmują również ZPORR i inne programy sektorowe. Program ten jest szczególnie istotny w Polsce dla ochrony środowiska, gdyż znaczna cześć walorów przyrodniczych naszego kraju powiązana jest z działalnością rolniczą.

Wsparcie ma za zadanie m.in. dostosowanie sektora rolnego oraz przemysłu przetwórczego do wymogów UE w zakresie ochrony środowiska oraz wielofunkcyjny rozwój wsi. Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich wiąże się z koncepcją wielofunkcyjności, polegającą na promowaniu rozwoju funkcji pozarolniczych obszarów wiejskich, kształtowaniu warunków różnorodnej działalności ekonomicznej, utrzymaniem wartości krajobrazowych i przyrodniczych oraz zachowaniu tradycji i dziedzictwa kulturowego.

W ramach priorytetu "Wspieranie zmian i dostosowań w sektorze rolno-żywnościowym" finansowane będą m.in. inwestycje w gospodarstwach rolnych oraz w branży przetwórczej ułatwiające spełnienie wymogów w zakresie ochrony środowiska, szkolenia oraz doradztwo rolne m.in. dotyczące ochrony środowiska naturalnego i programów rolnośrodowiskowych, w tym rolnictwa ekologicznego, marketing artykułów rolnych w tym również produktów lokalnych oraz żywności wyprodukowanej metodami ekologicznymi.

Z kolei w ramach priorytetu "Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich", finansowane będzie zróżnicowanie działalności gospodarczej w sposób zapewniający zachowanie walorów środowiskowych i kulturowych, poprawę warunków życia przez rozwój infrastruktury i dostępu do usług. Wspierane będą m.in. przedsięwzięcia związane z alternatywnymi źródłami energii (biomasa), agroturystyką, usługami i przetwórstwem.

Bardzo ważną inicjatywą w ramach SPO Rolnictwo jest "Pilotażowy Program Leader +". W UE program ten jest realizowany jako eksperymentalna, niezależna Inicjatywa Wspólnotowa. Istotą programu Leader + jest partnerstwo międzysektorowe oraz oddolne podejście w programowaniu i zarządzaniu funduszami publicznymi na poziomie lokalnym. Leader + stawia na innowacyjność, wymianę doświadczeń, współuczestnictwo i współdziałanie. W ramach programu społeczności lokalne wypracowują strategie rozwoju obszarów wiejskich. Jednym z 4 możliwych tematów strategii jest jak najlepsze wykorzystanie zasobów naturalnych i kulturowych, włączając w to podkreślenie wartości miejsc szczególnych dla całej Unii Europejskiej, a określonych w ramach Natura 2000. Do tej pory jest to najczęściej wybierany w krajach UE temat - dotyczy on ok. 40% istniejących partnerstw. Dla realizacji strategii, społeczności lokalne tworzą Lokalne Grupy Działania (LGD), składające się z przedstawicieli samorządów, partnerów społecznych i biznesu. Powierzenie LGD zarządzania funduszami służy mobilizacji ludności do wzięcia aktywnego udziału w procesie rozwoju obszarów wiejskich.

Poza nurtem wsparcia strukturalnego, realizowany będzie Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW), współfinansowany ze środków Sekcji Gwarancji EFOiGR. Łączna wysokość środków publicznych w ramach PROW wyniesie w latach 2004 - 2006 do 3 563 mln Euro.

W obrębie PROW szczególnie istotne są programy rolnośrodowiskowe (w tym rolnictwo ekologiczne) będące formą dopłat do gospodarki rolnej przyjaznej przyrodzie. W ramach tego programu wdrażane będą także inne działania, jak te, które potencjalnie mogą mieć charakter wspierający zrównoważony rozwój obszarów wiejskich, w tym: zalesianie gruntów rolnych, płatności dla terenów trudnych dla gospodarki rolnej, płatności dla gospodarstw niskotowarowych, wsparcie dostosowań do standardów Wspólnotowych, grupy producenckie.

SPO Transport

Zasadniczym celem SPO Transport jest zwiększenie spójności transportowej kraju oraz polepszenie dostępności przestrzennej miast, obszarów i regionów Polski w układzie Unii Europejskiej. Przyczynić się to ma do rozwoju konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy i przedsiębiorczości, zapewniającej wzrost zatrudnienia oraz poprawę spójności społecznej, ekonomicznej i przestrzennej. SPO Transport ma być spójny z działaniami w sektorze transportu, określonymi w ZPORR oraz w transportowej części Funduszu Spójności.

W ramach programu planuje się wprowadzenie nowoczesnych rozwiązań, które miałyby na celu zmniejszenie negatywnego oddziaływania transportu na środowisko, zwłaszcza: zanieczyszczenia powietrza spalinami, zagrożenia hałasem, zanieczyszczenia wód i powierzchni ziemi oraz zmniejszenia ilości odpadów stałych składowanych na powierzchni ziemi. W założeniach programowych, działania proponowane w ramach SPO Transport mają przyczynić się do ochrony przyrody i krajobrazu, z tego powodu przyjmuje się generalną zasadę omijania obszarów cennych przyrodniczo i krajobrazowo. Oczywiście założenia te mają charakter w pewnej mierze deklaratywny - doświadczenia krajów UE wskazują, że rozwój infrastruktury częstokroć naruszał obszary przyrodniczo cenne.

W SPO Transport, w ramach priorytetu 1 "Zrównoważony gałęziowo rozwój transportu", finansowane będą efektywne i alternatywne w stosunku do transportu drogowego sposoby przemieszczania pasażerów i towarów, w tym: przewozy kolejowe, morskie i multimodalne. Priorytet 2 "Bezpieczna infrastruktura drogowa" koncentrować się będzie na poprawie bezpieczeństwa i warunków funkcjonowania transportu drogowego. W jego ramach finansowane będą: budowa i przebudowa dróg krajowych oraz usprawnienie przejazdów przez miasta - w tym budowa obwodnic.

Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego ZPORR

ZPORR jest jednym z kluczowych programów umożliwiających wdrażanie zrównoważonego rozwoju na poziomie regionalnym. W pierwszym okresie, tj. w latach 2004 - 2006 jest on programowany centralnie, jednak zarządzanie ZPORR-em odbywa się na poziomie regionalnym.
W ramach priorytetu 1 "Rozbudowa i modernizacja infrastruktury służącej wzmocnieniu konkurencyjności regionów" ZPORR może finansować: modernizację i rozbudowę regionalnego układu drogowego, infrastrukturę ochrony środowiska, ograniczenie ilości zanieczyszczeń powietrza, wód i gleb, regionalną infrastrukturę społeczną, rozwój turystyki i kultury, infrastrukturę społeczeństwa informacyjnego oraz rozwój transportu miejskiego w aglomeracjach (kompleksowe systemy komunikacji publicznej w aglomeracjach powyżej 500 tys. mieszkańców).

Z kolei priorytet 2 "Wzmocnienie rozwoju zasobów ludzkich w regionach", ma za zadanie m.in.: rozwój umiejętności, powiązany z potrzebami regionalnego rynku pracy, wyrównywanie szans edukacyjnych poprzez reorientację zawodową osób odchodzących z rolnictwa oraz dotkniętych procesami restrukturyzacyjnymi, promocję przedsiębiorczości, a także rozwój regionalnych strategii innowacyjnych i transfer wiedzy. Choć działania te nie są bezpośrednio powiązane z ochroną środowiska, istnieje potencjalna możliwość ich wykorzystania dla edukacji i tworzenia zielonych miejsc pracy.

Bardzo istotny dla ekorozwoju jest priorytet 3 "Rozwój lokalny". Działanie "Obszary wiejskie" daje możliwość wspierania projektów dotyczących infrastruktury publicznej, stymulujących lokalną inicjatywę, mobilność zawodową i inwestycje (także w dziedzinie turystyki i energii odnawialnych). W ramach kolejnych działań dofinansowana może być społeczna i gospodarcza odnowa obszarów podlegających restrukturyzacji, przywrócenie utraconych funkcji społeczno-gospodarczych zdegradowanych obiektów i obszarów miejskich, poprzemysłowych i powojskowych oraz rozwój mikroprzedsiębiorstw i lokalnej infrastruktury społecznej.

1.4. Inicjatywy Wspólnotowe

Zadaniem Inicjatyw Wspólnotowych jest wypracowanie innowacyjnych rozwiązań i modeli rozwoju, a także promowanie współpracy i partnerstwa. Spośród 4 inicjatyw wspólnotowych, Polska zrezygnowała z wdrażania programu URBAN (dotyczącego obszarów miejskich), zaś program Leader + realizowany jest pilotażowo jako część SPO Rolnictwo.

EQUAL

Finansowana przez Europejski Fundusz Społeczny Inicjatywa Wspólnotowa EQUAL ma na celu testowanie i promowanie - w drodze współpracy ponadnarodowej - nowych sposobów zwalczania wszystkich form dyskryminacji i nierówności na rynku pracy, zarówno wobec osób zatrudnionych, jak i poszukujących pracy. Przykładem możliwości, jakie daje EQUAL jest rozpoczynający się właśnie projekt "Czarna owca - skazani na ochronę przyrody" realizowany przez UNDP, PTPP "pro Natura" oraz ZK Wołów. W projekcie tym więźniowie uzyskają niezbędne doświadczenia zawodowe, jednocześnie przyczyniając się do ochrony tradycyjnych ras owiec, oraz prowadząc wymagany dla ochrony cennych przyrodniczo siedlisk wypas na terenie społecznego rezerwatu PTPP "pro Natura".

INTERREG

Celem Inicjatywy Wspólnotowej ITERREG, finansowanej ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, jest wspieranie współpracy przygranicznej, międzynarodowej i międzynarodowej, zarówno na wewnętrznych, jak i zewnętrznych granicach UE. Jednym z priorytetów programu ITERREG jest zrównoważony rozwój oraz cele ochrony środowiska i dziedzictwa kulturowego

1.5 Fundusze krajów stowarzyszonych z UE

Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Norweski Mechanizm Finansowy

Fundusze te są mechanizmami finansowymi Europejskiego Funduszu Gospodarczego EOG. Darczyńcami bezzwrotnej pomocy zagranicznej są 3 kraje EFTA (Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu): Norwegia, Islandia i Lichtenstein. Środki funduszy będą dostępne na realizację projektów dotyczących m.in.: ochrony środowiska (w tym redukcja zanieczyszczeń i promowanie odnawialnych źródeł energii), promowania zrównoważonego rozwoju poprzez lepsze wykorzystanie i zarządzanie zasobami, ochrony kulturowego dziedzictwa europejskiego, w tym rozwoju transportu publicznego i odnowy miast. W latach 2004 - 2009 Polska otrzyma z powyższych funduszy 533,5 mln Euro. Przewiduje się, że w najbliższym czasie podobny mechanizm finansowy przygotuje również Szwajcaria.

2. Fundusze w Europie - nowe wyzwania

Dotychczasowe polskie doświadczenia związane z funkcjonowaniem funduszy UE pokazują znaczny postęp w odniesieniu do dotychczasowej krajowej praktyki programowania i zarządzania funduszami publicznymi. Choć sytuacja oczywiście nie jest idealna, fundusze UE wyznaczają nowe standardy w zakresie: jawności funkcjonowania, udziału społecznego i podejścia partnerskiego (typu LEADER +). Dobrą praktyką jest np. zapewnianie udziału partnerów społecznych (w tym organizacji pozarządowych) w Komitetach Sterujących i Komitetach Monitorujących oraz praktyka ich demokratycznego wyboru (realizowana głównie na poziomie krajowym - sytuacja ma się już znacznie gorzej na poziomie regionalnym).W dalszym ciągu przed organizacjami ekologicznymi stoją poważne wyzwania dotyczące przyszłości funduszy europejskich - a w szczególności ich programowania i monitorowania.

Fundusze dla zrównoważonego rozwoju

Koalicja europejskich pozarządowych organizacji ekologicznych przygotowała wspólne stanowisko w sprawie europejskiej polityki regionalnej po 2006 r. Sygnatariuszami dokumentu "Fundusze dla zrównoważonego rozwoju" są również polskie organizacje ekologiczne skupione w powstałej na początku 2004 r. Koalicji Polskich Organizacji Ekologicznych na rzecz Funduszy Unijnych.

Zdaniem europejskich organizacji ekologicznych:

• polityka regionalna UE powinna opierać się w sposób bardziej pełny o rozwój zrównoważony,
• Fundusze Unijne (w tym Fundusze Strukturalne oraz Fundusz Spójności) powinny przyczyniać się do wypełniania celów unijnej Strategii
• Zrównoważonego Rozwoju (SZR) "Zrównoważona Europa dla lepszego świata", która jest rozwinięciem Strategii Lizbońskiej.

Po Szczycie Rady Unii Europejskiej w Goeteborgu w 2001 r., Strategia Zrównoważonego Rozwoju została włączona do Strategii Lizbońskiej a wynikające z niej cele środowiskowe powinny zostać w podobny sposób uwzględnione w propozycjach Komisji w dziedzinie polityki regionalnej. SZR identyfikuje cele strategiczne niezbędne dla zlikwidowania zależności pomiędzy degradacją środowiska i zużyciem zasobów, a rozwojem ekonomicznym i społecznym. Jednym z takich celów, na który zwrócono uwagę podczas szczytu w Goeteborgu, jest "ochrona oraz odbudowa siedlisk i systemów naturalnych oraz zatrzymanie procesu ubożenia różnorodności biologicznej przed 2010 r.".

W zakresie programowania funduszy, organizacje ekologiczne rekomendują, aby:

• zmiany w rozporządzeniach dotyczących Funduszy odpowiadały głównym celom Strategii Zrównoważonego Rozwoju,
• Komisja Europejska przygotowała wytyczne w sprawie strategicznej oceny oddziaływania na środowisko (SOOŚ) planów i programów dotyczących Funduszy Strukturalnych,
• Fundusze Strukturalne oraz Fundusz Spójności były prawnie zobowiązane do chronienia środowiska;
• Komisja oraz państwa członkowskie powinny zagwarantować, aby wystarczająca część Funduszy była przeznaczana na cele środowiskowe oraz społeczne, stanowiące część założeń rozwoju zrównoważonego.

W zakresie mechanizmów wdrażania funduszy organizacje ekologiczne zalecają, aby:

• procesy zarządzania funduszami oraz ich monitoringu były przejrzyste oraz weryfikowalne,
• pozarządowe organizacje ekologiczne miały prawo do takiego samego przedstawicielstwa jak partnerzy gospodarczy i społeczni,
• taką samą wagę przypisywać celom gospodarczym, środowiskowym oraz społecznym;
• Komisja Europejska stosowała zasadę przezorności i wstrzymywała finansowanie z Funduszy Strukturalnych oraz Spójności w przypadkach, gdzie zachodzi duże prawdopodobieństwo, że dany projekt będzie szkodliwy dla środowiska.

Nowe rozporządzenia odnośnie Funduszy Strukturalnych oraz Funduszu Spójności powinny zapewnić, aby projekty realizowane w przyszłości były zgodne ze Strategią ZR oraz tezami "Trzeciego raportu na temat spójności gospodarczej i społecznej" a w szczególności zapewniały:

• wdrażanie prawodawstwa unijnego w dziedzinie ochrony środowiska,
• wypełniania celów Protokołu z Kioto w dziedzinie zmian klimatycznych (poprzez zwiększanie wydajności energetycznej, oraz zastosowanie energii odnawialnej),
• powstawanie rozwiązań umożliwiających zlikwidowanie zależności między wzrostem gospodarczym, a ustępstwami w dziedzinie ochrony środowiska,
• stosowanie zrównoważonych i przyjaznych dla środowiska rozwiązań w dziedzinie transportu,
• wdrażanie Ramowej Dyrektywy Wodnej,
• prawidłowe zarządzanie siecią Natura 2000.

4 kroki do zrównoważonego rozwoju

Zdaniem europejskich organizacji ekologicznych, aby osiągnięcie celów zrównoważonego rozwoju było możliwe, należy podjąć cztery niezbędne kroki dotyczące polityki regionalnej UE, które obejmują:

• integrację ochrony środowiska oraz rozwoju zrównoważonego z wszystkimi obszarami unijnej polityki regionalnej,
• przykładanie większej wagi do zarządzania zasobami naturalnymi,
• promowanie partnerstwa ze społeczeństwem obywatelskim,
• ocenę postępów poczynionych w kierunku osiągnięcia celów zrównoważonego rozwoju.

Krok 1 - Integracja

Fundusze Strukturalne oraz Fundusz Spójności powinny być w pełni zgodne z unijną legislacją środowiskową, a także wypełniać cele Strategii ZR. Ważne jest, aby Komisja Europejska wspierała integrację polityki ochrony środowiska z innymi politykami sektorowymi, poprzez m.in. przygotowanie wytycznych dotyczących Strategicznej Oceny Oddziaływania na Środowisko (SOOŚ) dla planów i programów Funduszy Strukturalnych. Istotne jest również wyciągnięcie wniosków z efektywności realizacji programów oraz inicjatyw wspólnoty.

Krok 2 - Przykładanie większej wagi do celów zrównoważonego rozwoju

Istotne jest utrzymanie doradczej oraz kontrolnej funkcji Komisji Europejskiej w zakresie wdrażania celów zrównoważonego rozwoju. Fundusze Strukturalne oraz Fundusz Spójności powinny przyczyniać się do ochrony oraz wzbogacania zasobów naturalnych, zmiany stylu życia i sposobu prowadzenia interesów, wypracowania nowych proekologicznych możliwości technologicznych i organizacyjnych. Powinien również nastąpić zwrot ku lokalnym projektom, poprzez m.in. zmniejszenie limitu minimalnego kosztu projektów współfinansowanych np. z Funduszu Spójności.

Krok 3 - Partnerstwo

Istotne jest wprowadzenie instrumentów zapewniających przejrzystość oraz możliwość weryfikacji procesu podejmowania decyzji oraz zwiększenie zaangażowania społeczeństwa obywatelskiego. W tym celu konieczne jest wdrożenie zasad dostępu do informacji oraz ustosunkowania się do uwag uzyskanych podczas konsultacji. Szczególnie ważna jest również, adekwatna do reprezentacji innych sektorów, reprezentacja organizacji pozarządowych (w tym ekologicznych) w programowaniu, budżetowaniu, zarządzaniu, monitorowaniu funduszy. Dla skutecznego partnerstwa ze społeczeństwem obywatelskim, szczególnie w nowych krajach UE, wskazane jest również wzmocnienie instytucjonalne organizacji pozarządowych, w tym pokrywanie kosztów bezpośrednich uczestnictwa organizacji pozarządowych w procesie wdrażania projektów.

Krok 4: Ocena

Komisja Europejska powinna ujednolicić wskaźniki oceniające użyteczność funduszy na rzecz rozwoju zrównoważonego a także zagwarantować równe traktowanie celów i wskaźników ekonomicznych, środowiskowych oraz społecznych. Organy zarządzające funduszami powinny oceniać wyniki projektów, przy czym: po wejściu projektu w fazę realizacji, jego wpływ na środowisko oraz na rozwój zrównoważony, musi być stale monitorowany. Monitoring realizacji projektów powinien umożliwiać rozpoznanie efektowności projektów w aspekcie ochrony środowiska. Komisja powinna w sposób bardziej aktywny stymulować działania na rzecz ochrony środowiska - z jednej strony nagradzać osiągnięcia w dziedzinie ochrony środowiska, z drugiej w sposób zdecydowany i szybki wstrzymywać współfinansowanie projektów, jeśli zachodzi prawdopodobieństwo, że dany projekt wywrze negatywny wpływ na środowisko.

Parę słów na zakończenie

Możliwości wykorzystania nowych funduszy dla zrównoważonego rozwoju są obiecujące, z drugiej strony istnieje obawa ich wykorzystania na szkodę środowiska, zmarnotrawienia, czy też niewykorzystania. Problemem jest brak wiedzy na temat nowych możliwości, słabe przygotowanie do ich właściwego wykorzystania oraz w dalszym ciągu zbyt mały udział społeczny. Wszystko wskazuje na to, że bieżący dylemat jak skonsumować "wielką górę pieniędzy" przesłania w debacie publicznej kwestię programowania funduszy na lata 2007 - 2013, a ta właśnie stwarza największe możliwości dla zrównoważonego rozwoju. Bez wzajemnej współpracy, dzielenia się doświadczeniami, również na poziomie europejskim, "wielkie ciastko" funduszy europejskich może nam stanąć w gardle. Europejskie organizacje ekologiczne już to zrozumiały - teraz pora na samorządy i administrację.

Krzysztof Smolnicki
prezes Zarządu Dolnośląskiej Fundacji Ekorozwoju
członek Zarządu Związku Stowarzyszeń Polska Zielona Sieć
przedstawiciel organizacji ekologicznych w Regionalnym Komitecie Sterującym ZPORR w woj. dolnośląskim

Więcej informacji na temat samych funduszy, udziału przedstawicieli organizacji w programowaniu i zarządzaniu nimi, oraz dokumenty i stanowiska znaleźć można na stronach Koalicji Polskich Organizacji Ekologicznych na rzecz Funduszy Unijnych www.koalicjafs.org.pl
*) Więcej nt. LIFE w art. Ewy Dlaboga Polskie doświadczenia z LIFE'm.

Zob. także: Piotr Wrzosiński, Polska - naturalnie w Europie