RECENZJA:
Z HISTORII SPORU O SOCJOBIOLOGIĘ
Książka "Człowiek, zwierzę społeczne" to wybór głośnych i znaczących tekstów, związanych z "problemem socjobiologii" - nauki, którą w latach siedemdziesiątych zapoczątkował Edward O.Wilson - rozbudowaną dalej przez jego sojuszników oraz zwolenników, pod ciśnieniem rozlicznych ataków zdecydowanych krytyków oraz przeciwników. Skierowane one były przeciwko dwu kolejnym pracom amerykańskiego badacza, tj. "Sociobiology: The New Synthesis" (Harvard 1975) oraz "On Human Nature" (Harvard 1978), przełożonej na język polski w r. 1988 ("O naturze ludzkiej").
Omawiana praca składa się z trzech części. Pierwsza zawiera rozprawy i fragmenty większych publikacji, które przygotowywały horyzont intelektualny dla rozwoju i możliwości powstania socjobiologii jako nauki samodzielnej. Są to teksty: Niko Tinbergena, Earla W.Counta, Lionela Tigera, Robina Foxa, Pierre'a L.vanden Berghe'a, Rogera D.Mastersa, Freda H.Wilhoite'a jr., Johna B.Calhouna i Johna Crooka. Ich punktem wyjścia jest wiedza etologiczna, genetyczna oraz ekologiczna o zwierzętach, szczególnie o ich życiu socjalnym, przy pomocy której starają się pogłębić zrozumienie analogicznych zjawisk w społecznym życiu człowieka.
Druga część niniejszej książki to teksty, które możnaby zaliczyć do "kanonu teoretycznego socjobiologii". Składają się na nią istotne fragmenty rozprawy Wilsona pt."Sociobiology", atakże artykuły pisane w duchu paradygmatu socjobiologii, określajacego przyszłość socjologii i nauk społecznych we współpracy z biologią i jej dziedzinami. Autorzy wyboru zamieścili tu, oprócz wypowiedzi Wilsona, publikacje następująych myślicieli: Richarda D.Alexandra, van Berghe'a, Stevena J.C. i Alice Schlegelów, J.S.Lockarda, L. L.McDonalda, D.A.Clifforda, R. Martineza oraz Richarda Lynna. Istotną własnością przedstawionych tutaj koncepcji jest eksponowanie tez socjobiologii mówią- cych, iż "gros" ludzkich zachowań społecznych o charakterze etycznym, politycznym, religijnym, zwyczajowym, obyczajowym, rodzinnym itd, ma u swej podstawy determinacje genetyczne, wynikające z pewnego "interesu genu", powstałego w wyniku pozytywnej selekcji drogą doboru naturalnego, czego wcześniej ludzie sobie nie uświadamiali, poszukując prawidłowości tych zachowań wyłącznie w specyfice i autonomii społecznego istnienia ludzi.
Część trzecia zawiera rozprawy o charakterze dyskusyjnym, odzwierciedlające atmosferę "sporu o socjobiologię" oraz jego przebieg. Główny atak krytyków skoncentrowany jest na oskarżaniu Wilsona o hołdowanie zasadzie ścisłego "determinizmu biologicznego" w odniesieniu do człowieka i jego życia indywidualnego oraz społecznego. Przy okazji twierdzi się, że jego pogląd to współczesna forma socjaldarwinizmu i że głosi idee, które służyły i mogą posłużyć dla celów politycznych o charakterze prawicowo-konserwa- tywnym, nacjonalistycznym oraz rasistowskim, jako uzasadnienie niesprawiedliwej struktury spo- łecznej we współczesnych pańs- twach. Między tekstami tej części znajduje się też odpowiedź autorstwa Wilsona, broniąca idei socjobiologii, wyrażająca oburzenie na sposob przeprowadzania krytki, przekraczający granice dobrych manier oraz szermujący argumentacją ideologiczną i bardzo często nie naukową. Autorzy wyboru przedstawili te teksty krytyczne w kolejności od najbardziej zjadliwych po wyważone krytycznie, dążące do obiektywnego ujęcia problematyki i oddania sprawiedliwości zamysłowi Wilsona. Znajdują się więc tu wypowiedzi Marshalla Sahlinsa, Richarda C.Lewontina, Elizabeth Allen z grupą przyjaciół, Stephena J.Goulda, Michaela A.Simona, Johna D. Baldwina i Janice I. Baldwin oraz Petera Singera.
Całość omawianego wyboru otwiera ciekawy wstęp autorstwa B. Szackiej, porządkujący oraz systematyzujący, wyjaśniający logikę wyboru, sens wyboru, przypominający jednocześnie tło i chronologię dyskusji, w wyniku której powstawały teksty zamieszczone w niniejszej książce.
Problem socjobiologii to niewątpliwie logiczna konsekwen- cja rozwoju nauk biologicznych w ostatnim półwieczu oraz rozwój świadomości człowiek w kierunku uświadomienia sobie tkwiący zagrożeń w rozwijającej się cywilizacji technicznej. Mogła ona powstać z inspiracji myśli niemiecko-austriackiej i angloamerykańskiej, inspirowanych u swej podstawy teorią ewolucji Darwina, która po odkryciu w swym dalszym rozwoju "ewoluowała" w kolejne formy tzw. "Syntetycznych Teorii Ewolucji", budowanych przez E. Heckla, E.Macha, G.Simmela, T. Huxleya, E.Mayra, J.Huxleya, G. Simmpsona, C.D.Waddingtona, M. Eigena, K.R.Poppera, K.Lorenza, R.Riedla, F.M.Wuketitsa i wieli innych, wyłaniając z siebie za sprawą G.Vollmera tzw. "Ewolucyjną teorię poznania" i szereg innych poglądów filozoficznych związanych z ewolucjonizmem, które należałoby określić ogólnym mianem "filozofii ewolucyjno- ekologicznych", do których w linii prostej należy socjobiologia.
Rozwój takiego modelu myślenia jest inspirowany w związku z eksploatacją na poziomie filozoficznym sukcesów badawczych szeregu dyscyplin biologicznych, np. etologii, genetyki (szczególnie genetyki populacji), ekologii, paleontologii, neurofizjologii itd., dostarczających ogromnej wiedzy na temat człowieka, świata zwierzęcego we wzajemnym związku pomiędzy nimi i światem przyrody nieożywionej, co daje szansę budowania kolejnych faz "Syntetycznych Teorii Ewolucji". Powstająca w ten sposób wiedza zmusza ludzi trzeźwo myślących, logicznie i realistycznie zorientowanych do odrzucenia aksjomatu dogmatycznego o stworzeniu i nadprzyrodzonym pochodzeniu życia, a także od podważenia tezy, iż sposób jego istnienia całkowicie zależy od jego środowiska. Ten ostatni fakt stał się zresztą w świadomości ludzkiej jedną z wartości, którą należy szczególnie docenić, bowiem zagłada środowiska jest równoznaczna z zagładą świata żywego oraz człowieka jako gatunku biologicznego, należacego do niego. Środowisko bowiem o tyle jest wartościowe, że jest podstawą aktualnego istnienia i stanowi warunek konieczny dalszego jego ewoluowania oraz dalszego pomyślnego istnienia. Nauka określona mianem socjobiologii zdaje się stawiać sobie przede wszystkim za zadanie uświadomienie tego stanu rzeczy badaczom człowieka, tj. socjologom i antropologom, a także ogółowi społeczeństwa naszego globu, mknącego w przestrzeni kosmicznej na statku - planecie Ziemi.
Powstałe przy tej okazji krytyki oraz spory są wynikiem nieporozumień, posługiwaniem się nieadekwatnymi do rzeczywistości modelami jej rozumienia, brakiem kompetentnej wiedzy biologicznej i wreszcie przekonaniami religijnymi oraz uprzedzeniami ideologicznymi, które na dobrą sprawę nic wspólnego z nauką jako taką nie mają, a mogą posłużyć jedynia do dezawuacji jej wyników oraz siania niepotrzebnych resentymentów wśród ludzi. Niektóre jednak krytki wynikły z przyczyny samego Wilsona, który nieodpowiedzialnie wyeksponował szereg swych pogłądów, odrywając je od kontekstu całości i przy okazji absolutyzując, bowiem należy pamiętać, iż życie społeczne człowieka, choć determinowane częściowo biologicznie, jako byt "sam w sobie" tworzy dziedzinę prawie samoistną i może wszelkie wpływy determinacji biologicznej nieświadomie albo i celowo zawieszać. Na tym przecież polega wyjątkowa pozycja człowieka w Kosmosie. Inna rzecz, że wiele krytyk ma swe źródła w myśli, określającej się mianem "humanizmu", nacechowanej dualizmem oraz idealizmem, odrywającej człowieka od naturalnego jego środowiska i rozrywającej jego byt jednostkowy na dwie przeciwstawne sobie komponenty: duszę i ciało.
Przyjmując więc twierdzenia apodyktyczne w imieniu owego "humanizmu", opartego na pewnym neokartezjańskim typie racjonalności, które odrywa bycie przyrodnicze człowieka od bycia kulturowego, w praktyce przeciwstawia jego uniwersalia biologiczne kulturowym, co wcześniej czy później musi prowadzić ów byt do samounicestwienia. Jest bowiem tak, co podkreśla wielu wybitnych myślicieli (Lorenz, van den Berghe), że jeśli przyrodnicy i biolodzy znają i rozumieją kulturę i ducha człowieka, to tzw. "humaniści" nie znają natury cielesnej i biologicznej człowieka, a ich wypowiedzi zaświadczają jedynie o ich dyletantyźmie i ujawniają chęć uzurpacji prawa do "jedynie prawdziwego sądu" na ten temat, co uniemożliwia jakąkolwiek sensowną dyskusję. Ów brak korespondencji wynika właśnie z braku kompetencji i obopólnego zrozumienia stron dyskusji, w wyniku czego staje się ona jałowa i bezproduktywna.
Filozofia ewolucyjno-ekologiczna i jej dziedziny: "Ewolucyjna Teoria Poznania" oraz socjobiologia nie roszczą sobie bowiem prawa do całkowitych i absolutnych wyjaś- nień, ale chcą pokazać inne ważne strony zagadnienia istnienia człowieka we Wszechświecie, z którym jest on powiązany sieciami sprzężeń zwrotnych, bez których istnieć nie może. Nadto upominają się ci myśliciele o to, by wreszcie ludzie zrozumieli, że wywiedli swój byt ludzki w dziejowym procesie ewolucji z przyrody, a więc sfera ich kultury jest jakby formą przedłużenia tego sposobu ludzkiego istnienia; przedłużenia bytu w przyrodzie i jako taka, musi ów moment przyrody zawierać w ramach szeroko pojmowanej kultury.
Dobrze się więc stało, że B.Szacka i J.Szacki przygotowali i udostępnili polskiemu czytelnikowi i całej publiczności polskiej ten fragment myśli światowej dzisiaj ważny, szczególnie w kontekście przemian jakie zachodzą w Polsce i świecie. Lepiej bowiem później, niż wcale. Należy też wspomnieć, iż istnieje polska tradycja, na którą składają się poglądy, np. W.Schaffera, J.Dębowskiego, R.J.Wojtusiaka, Wł. Grodzińskiego, W.J.H. Kunickiego- Golgfingera i wielu innych badaczy, w oparciu o którą poglądy przedstawione w tej pracy mogą znaleść zrozumienie i doczekać się twórczej kontynuacji.
Ignacy S.Fiut
Człowiek, zwierzą społeczne, Wybór pod red. Barbary Szackiej i Jakuba Szackiego, Warszawa 1991 (Czytelnik), s. 536.
INFORMACJA O PRODUKCJI WYDAWNICZEJ I FILMOWEJ FUNDACJI EKOLOGICZNEJ "SILESIA"
Fundacja Ekologiczna "Silesia" (Powstańców 41a/611, 40-950 Katowice, tel. 1-55-13-72, 1-55- 30-65, Bank Śląski VII O/Katowice 312608-9380-132-3) informuje, że w siedzibie Fundacji lub za zaliczeniem pocztowym można nabyć:
A. Wydawnictwa W ramach "Biblioteczki Fundacji Ekologicznej 'Silesia'": 1. Tadeusz Przybylski - "Zagrożenie środowiska przyrodniczego w województwie katowickim" - 10.000 zł 2. Wojciech Radecki - "Prawa i obowiązki obywatela w dziedzinie ochrony środowiska - 10.000 zł 3. Franciszek Piontek - "O współzależnościach między ekonomią i ekologią" - 10.000 zł
Ponadto:
1. Jolanta Matiakowska - "Ekoalarm" - 5.000 zł
2. Wojciech Beblo - "Polityka Ochrony Środowiska w województwie katowickim" - 10.000 zł
3. Ekologia `92 - 35.000 zł
B. Filmy (na kasetach VHS) W ramach "Filmoteki Fundacji Ekologicznej 'Silesia'":
1. "Złe powietrze" - 100.000 zł
2. "Śmierć czai się w metalach" 100.000 zł * * * * *
Serdecznie dziękujemy wszystkim zainteresowanym książką "Co się dzieje z Morzem Bałtyckim?" za chęć pomocy w kolportażu oraz informujemy, że gdy tylko owa pozycja będzie przygotowana do rozprowadzania - skontaktujemy się z osobami, które zadeklarowały pomoc. NRE "Gaja" Efcia Ostapko Krasickiego 5/1A 71-333 Szczecin
"ENCYKLOPEDIA ŻYCIA" JUŻ DO NABYCIA!
Kilkakrotnie już zapowiadany na tych łamach hit wydawniczy Agencji "Reporter" pt. "ENCYKLOPEDIA ŻYCIA" jest wreszcie w hurtowniach książek i księgarniach.
Przypomnijmy, że "ENCYKLOPEDIA ŻYCIA" Juliette de Gautier i Eryka Mistewicza jest pierwszą z serii książek "Reportera", które dość niekonwencjonalnie traktują ekologię. Autorzy starali się nie wymądrzać, ale przedstawić ekologię konkretną, praktyczną, dla każdego przydatną.
* Jakich artykułów spożywczych nie kupować?
* Na co zwracać uwagę na etykietach napojów, opakowaniach róż- nych środków spożywczych?
* Co to jest zdrowa żywność?
* Jakie są podstawy różnych dziedzin medycyny niekonwencjonalnej?
* Jakie szkodliwe dla zdrowia substancje chemiczne zawierają kosmetyki nawet najbardziej renomowanych firm?
* Jak samemu sporządzić naturalne, najbardziej zdrowe kosmetyki?
* Jakie kremy stosować, aby ochronić się przed szkodliwym promieniowaniem spowodowanym dziurą ozonową?
* Jakie farby, kleje, rozpuszczalniki są szkodliwe dla zdrowia?
* Jakie są różne sposoby pozbywania się śmieci?
* Jak możesz wykorzystać energię słoneczną do ogrzewania twojego mieszkania?
* Jak korzystać z lodówki, zamrażarki, kuchenki gazowej i elektrycznej, pralki, zmywarki do naczyń, aby oszczędzać energię elektryczną i wodę (a więc płacić mniejsze rachunki)?
* Jak zorganizować zdrową działkę?
* Jakie nawozy sztuczne są szkodliwe dla człowieka (pełna lista) i jak zastąpić je nawozami naturalnymi?
* Jak wykorzystać weekend, gdzie wyjechać (ekologiczne zagrożenia w różnych regionach Polski)?
* Jak zachowywać się, aby zminimalizować szkodliwy wpływ środowiska na zdrowie człowieka; co robić, aby maksymalnie ochronić się przed takimi zagrożeniami?
Nie tylko o tym w "ENCYKLOPEDII ŻYCIA" Agencji "Reporter". Książka nie tylko do przeczytania. Książka do korzystania przez lata.
Poza księgarniami i hurtowniami będzie można też kupić "Encyklopedię życia" od kolporterów wydawnictw ekologicznych.
Osoby, które zechcą podjąć się kolportażu (na uczciwych warunkach finansowych, proponowanych przez "Reportera") mogą zgłaszać się do wydawcy prowadzącego sprzedaż hurtową:
Agencja Wydawnicza "REPORTER" Zelwerowicza 19 02-928 Warszawa tel. 0-22/420132
O "Encyklopedię życia" pytajcie więc już od dziś w swej księgarni, w najbliższej hurtowni książek, na straganach i u kolporterów wydawnictw ekologicznych.