OPINIA STACJI EDUKACJI EKOLOGICZNEJ "PRACOWNIA NA RZECZ
WSZYSTKICH ISTOT" DOTYCZĄCA PROJEKTU:
"PROGRAM ROZWOJU WYBRANYCH DZIEDZIN LEŚNICTWA I OCHRONY
EKOSYSTEMÓW W PARKACH NARODOWYCH NA LATA 1993-1997",
OPRACOWANEGO W MINISTERSTWIE OCHRONY ŚRODOWISKA, ZASOBÓW
NATURALNYCH I LEŚNICTWA W PAŹDZIERNIKU 1992 R.
Stosunek człowieka do lasu ulega ciągłej ewolucji. Inny
był jeszcze kilkadziesiąt lat temu, kiedy traktowano las
jako źródło surowca drzewnego. Inny jest obecnie, ponieważ
obok funkcji produkcyjnych las dostrzeganiy jest jako
miejsce rekreacji i wypoczynku, system pełniący funkcje
glebo- i wodochronne oraz kształtujący klimat. Jeszcze inne
oczekiwania w stosunku do lasu będą miały nasze dzieci,
wnuki i dalsze pokolenia. Naszym obowiązkiem jest zachować
lasy w takiej kondycji by mogły spełniać te oczekiwania i
były źródłem najistotniejszych wartości dla naszych
następców. Leśnictwo to dziedzina gospodarki mająca ogromny
wpływ na kształt lasów przyszłości i każdy program rozwoju
leśnictwa musi być budowany w oparciu o tę zasadę.
Po wnikliwym zapoznaniu się z projektem "Projektu wybranych
dziedzin leśnictwa..." mamy wrażenie, że jego autorzy nie
wzięli pod uwagę możliwości zmiany stosunku człowieka do
lasu. Wprawdzie w rozdziale "Przesłanki i założenia
programu" wiele się mówi o zachowaniu stabilności
ekosystemów leśnych, bioróżnorodności, zasobach
genetycznych, oddziaływaniu lasów na środowisko i ich
przeróżnych pozaprodukcyjnych funkcjach. Jednakże
szczegółowa, najlepiej opracowana część programu dotyczy
przede wszystkim tych dziedzin, które służą wzamacnianiu
produkcyjnej funkcji lasów.
Analiza niektórych skŁadników Programu i szczegółowych celów
1. Racjonalizacja zabiegów hodowlano-pielęgnacyjnych w
lasach
Projekt nasilenia zabiegów hodowlanych ma na celu
poprawę jakości technicznej drzewostanów, w większości
monokultur sosnowych i świerkowych (78% powierzchni lasów) i
trudno dopatrzeć się tu działań zmierzających do stworzenia
stabilnych i zróżnicowanych ekosystemów leśnych. Proponowane
zwiększenie częstotliwości i optymalnego natężenia cięć
pielęgnacyjnych w drzewostanach młodszych klas wieku obniży
efekty naturalnej selekcji drzew i dodatkowo zmniejszy już i
tak niewielką ilość substancji organicznej, biorącej udział
w obiegu materii w ekosystemach leśnych.
2. Zalesienia na gruntach porolnych
Podejście do programu zalesienia nieużytków i gruntów
porolnych jest niepokojące. Istnieje uzasadniona obawa, że
bez wcześniejszej konsultacji z fitosocjologami i zoologami
może dojść do bezpowrotnego zniszczenia unikatowych siedlisk
nieleśnych będących miejscem bytowania wielu rzadkich
gatunków roślin i zwierząt. zastanawia też proponowana
metoda zalesiania gatunkami docelowymi wg sztucznego, naszym
zdaniem, schematu dla poszczególnych klas gleby. O wiele
tańsze i bardziej niezawodne byłoby wykorzystanie
rozpoczętych w wielu miejscach naturalnych procesów sukcesji
lub ich umiejętne inicjowanie z użyciem lekkonasiennych
gatunków pionierskich, mających ogromne znaczenie dla
tworzenia się żyznej gleby leśnej (brzozy, wierzby, topole).
Dopiero po osiągnięciu pozytywnego efektu takich działań, w
drugim etapie następowałoby dosadzanie gatunków docelowych.
Część przeznaczonych na zalesianie środków finansowych
proponujemy wykorzystać na zainicjowanie przebudowy
monokultur iglastych niezgodnych z siedliskiem. Według
danych zawartych w projekcie (str. 11) problem ten dotyczy
13% powierzchni lasów. Wszędzie tam, gdzie warunki
siedliskowe na to pozwalają wskazane jest stopniowe
wprowadzanie gatunków rodzimych metodami jak najbardziej
naturalnymi (sadzonki z lokalnych szkółek, preferowanie
samosiewu przed sztucznym odnowieniem).
3. Ochrona leśnych zasobów genowych
W ramach programu ochrony zasobów genowych niepokoi nas
zbyt mała powierzchnia wydzielanych jako "banki genów"
drzewostanów (docelowo tylko 1000 ha). Uważamy, że tylko
odpowiednio rozległe i naturalne drzewostany, składające się
z liczebnie dużych populacji drzew staną się najlepszą
gwarancją zachowania pełnych puli genowych.
4. Opracowanie koncepcji użytkowania lasu w aspekcie
trwałości ekosystemów leśnych
Koncepcja użytkowania lasu powinna była powstać przed
omawianym projektem i stać się jego podstawą. Niezwykle
istotne jest, by jasno precyzowała wszystkie przyczyny
obecnego, złego stanu lasów polskich. A więc, nie tylko
zanieczyszczenia powietrza lecz także błędy w gospodarce
leśnej:
- preferowanie monokultur iglastych,
- eliminowanie gatunków o niskiej wartości gospodarczej
pełniących jednak niezwykle istotną rolę w ekosystemie lasu
(np. brzoza, wierzba, osika),
- zastępowanie gatunków rodzimych gatunkami obcymi,
zaburzającymi stosunki symbiotyczne i ograniczającymi
gatunkową różnorodność,
- prawie całkowite wyeliminowanie z cyklu rozwoju lasów jego
dwóch niezmiernie ważnych faz - starzenia się i rozpadu, a
tym samym usunięcie z lasu ogromnej liczby gatunków z tymi
fazami związanych i wpływających na dobrą kondycję lasów,
- usuwanie z lasu leżących drzew będących istotnym ogniwem w
obiegu materii i siedliskiem życia dla kolejnej, ogromnej
liczby roślin i zwierząt mających decydujący wpływ na
zdrowie lasu,
- tworzenie sztucznych drzewostanów gospodarczych, których
skład gatunkowy jest całkowicie niezgodny z siedliskiem,
wymagających olbrzymich nakładów na utrzymanie i niezwykle
wrażliwych na wszelkie zagrożenia,
- drastyczne obniżenie żyzności leśnej gleby poprzez prawie
całkowite usuwanie wytworzonego drewna i konsekwentne
spalanie pozostałych w lesie gałęzi.
Zdaniem niektórych naukowców wraz z usunięciem
trzeciego pokolenia wyhodowanych w ten sposób w lesie drzew
kończą się możliwości pokarmowe leśnej gleby, zniszczeniu
ulegają związki symbiotyczne i pokarmowe i dalsza hodowla
lasu jest niemożliwa.
Po sprecyzowaniu złego stanu lasów "Koncepcja..."
powinna ustalić hierarchię ważności koniecznych do
przeprowadzenia działań, kolejność ich podejmowania i
natężenie. Autorami opracowania powinni być mimo wszystko
polscy specjaliści (leśnicy, biolodzy i geolodzy) pochodzący
z różnych ośrodków naukowych (nie tylko IBL i uczelnie
leśne). Dałoby to gwarancję, że nasze oczekiwania w stosunku
do lasu i ioczekiwania przyszłych pokoleń zostaną
przynajmniej w części uwzględnione, a polskie lasy nie będą
włączone do tworzonego już szerszego planu eksploatacji
lasów wschodniej Europy.
5. Promocja prywatyzacji usług w leśnictwie
W ramach prywatyzacji usług w leśnictwie bardzo
niepokoi nas rozmiar zakładanej mechanizacji i nakładów
finansowych na zakup sprzętu do prac zrębowych. Pociągnie to
za sobą konieczność rozbudowy sieci dróg leśnych (na
terenach górskich drastycznie nasili to erozję gleby),
tworzenie szerokiego frontu robót (stosowanie dużych zrębów
zupełnych i wielkopowierzchniowych rębni częściowych i może
wpłynąć na opracowanie modelu hodowli lasu bardziej pod
kątem wykorzystania w pozysku drewna posiadanych maszyn
(dobór gatunków, więźba sadzenia, zwiększenie dostępności),
niż pod kątem stosowania metod proekologicznych.
6. Wsparcie i rozwój badań w wybranych dziedzinach leśnictwa
Prowadzone i planowane badania w większości służą
wzmacnianiu produkcyjnej funkcji lasu i nie uwzględniają
innych jego funkcji, o których tak wiele mówi się w
strategii Programu.
W programie badań z zakresu środowiska leśnego brakuje na
przykład tematów dotyczących:
- naturalnej sukcesji lasu na różnych siedliskach,
- wpływu niezgodności drzewostanu z siedliskiem na
stabilność i gatunkowe bogactwo ekosystemów leśnych i
sposobów przywracania tej zgodności,
- stopnia i przyczyn degradacji gleb leśnych,
- wpływu gatunków domieszkowych i pionierskich na
kształtowanie siedliska leśnego.
Zasadniczym brakiem programu badań jest
nieuwzględnienie lasów chronionych w parkach narodowych i
rezerwatach przyrody. Poznanie procesów zachodzących w
lasach naturalnych i kształtujących ich strukturę i dynamikę
jest jednym z podstawowych warunków prowadzenia gospodarki
leśnej, zwłaszcza tej preferującej naturalne kierunki
hodowli lasu (patrz str. 39). Dotyczy to między innymi
takich zagadnień jak: warunki naturalnego odnowienia drzew,
rola martwych drzew w naturalnym, ekosystemie leśnym,
warunki zachowania żyzności gleb leśnych, warunki utrzymania
zdrowotności i stabilności naturalnych lasów, znaczenie
obecności wszystkich faz rozwojowych lasu dla różnorodności
gatunkowej i kondycji lasu, rola gatunków o niskiej
technicznej wartości drewna w biocenozie leśnej.
7. Analizy ekonomiczne
Planowana w Programie wielkość pozysku drewna jest
naszym zdaniem nieadekwatna do wielkości popytu na drewno.
Prognozy tak dużego wzrostu popytu, szczególnie na drewno
pochodzące z czyszczeń i trzebieży (a więc gorszej jakości)
są mało uzasadnione. Bardzo niepokojące jest takźe
proponowanie gwałtownego rozwoju przemysłu przetwórstwa
drzewnego, który z powodu wykorzystywania technologii,
uznawany jest w całym świecie za szczególnie szkodliwy dla
środowiska i chętnie lokowany jest w krajach o niskiej
świadomości ekologicznej społeczeństwa.
8. Finansowanie programu
Zestawienie kosztów Programu jasno uwidocznia
dysproporcje w rozlokowaniu środków na poszczególne jego
części i wiele mówi o przyjętej hierarchii ważności celów.
Drastycznie mała jest kwota przeznaczona na ochronę
ekosystemów leśnych w parkach narodowych (na 177,8 tys. ha -
12 mln USD). Zdajemy sobie sprawę, że 12 mln USD jest to
dotacja i jako taka nie może być zwiększona. Uważamy jednak,
że pewna kwota z części kredytu BŚ przewidzianej do spłaty
przez budżet powinna być ulokowana w parkach.
W zestawieniu z przewidzianym nakładem na ochronę
parków dość szokujące jest przeznaczenie 74 mln USD na zakup
sprzętu służącego zwiększaniu produkcyjnej funkcji lasu.
Podobnym celom służyć będzie większość z sumy 93,8 mln USD
przeznaczonej na zabiegi hodowlano-pielęgnacyjne, 3,6 mln
USD na rozwój marketingu, 10,7 mln USD na rozwój systemów
informatycznych w LP, większość z 5 mln USD na wsparcie
badań i zapewne część z 79,6 mln USD na zalesienia, sądząc
po strukturze gatunkowej proponowanych zalesień. Zestawienie
kosztów Programu wskazuje więc na położenie nacisku w
strukturze wydatków na produkcyjną funkcję lasów (ok. 3/4
wydatków) i brak należytego zabezpieczenia innych funkcji
lasów.
Proponujemy, by w tej formie Program dotyczył jedynie
części powierzchni leśnej LP, tzw. LASÓW PRODUKCYJNYCH,
które pod warunkiem zachowania ich stabilności i trwałości
stanowiłyby główne żrodło potrzebnego w kraju surowca.
Drzewostany te pełniłyby jednocześnie funkcje
pozaprodukcyjne dla dobra przyrody i człowieka.
Drugą kategorią lasów, której program nie dotyczy,
powinny być lasy, w których całkowicie zrezygnuje się z
funkcji produkcyjnej - LASY NIEPRODUKCYJNE. Wyodrębnienie
tej kategorii lasów zagwarantuje zabezpieczenie interesów
przyszłych pokoleń, których oczekiwania w stosunku do lasu
mogą być zupełnie inne od naszych. W skład lasów tej
kategorii wchodzić będą najcenniejsze pod względem
przyrodniczym obszary, wydzielone w wyniku szczegółowej
inwentaryzacji. Pod warunkiem zmiany sposobów
zagospodarowania powinna się wśród nich znaleźć także część
lasów spełniających obecnie różnorodne funkcje ochronne. W
lasach tej kategorii muszą być obecne wszystkie fazy
rozwojowe: regeneracji, dorastania, optymalna, starzenia,
rozpadu. Aktualnie w naszych lasach mamy do czynienia
jedynie z dwiema pierwszymi fazami i początkiem trzeciej.
Lasy tej grupy powinny mieć urozmaiconą, zgodną z
siedliskiem strukturę gatunkową i pewną, optymalną liczbę
drzew leżących. W zależności od stopnia naturalności
wydzielonych drzewostanów, cel ten będzie osiągać się
stopniowo z wykorzystaniem proekologicznych metod hodowli
lasu, konsekwentnie eliminując gatunki obce i wprowadzając w
ich miejsce gatunki rodzime. W lasach tej kategorii
obowiązującym kryterium będzie funkcja biologiczna
poszczególnych składników lasu, a nie ich wartość techniczna
oraz tworzenie warunków sprzyjających wzrostowi
biologicznego zróżnicowania. Ważnym czynnikiem będzie
połączenia wyodrębnionych obszarów systemem korytarzy
leśnych, tak by możliwa była migracja gatunków, wymiana
genów i maksymalna samoregulacja pod wpływem przewidywanych
zmian klimatycznych.
W ramach tej kategorii lasów powinno się wyróżnić grupę
lasów górskich (8% powierzchni LP), które przy obecnym,
ciągle pogłębiającym się deficycie wody pitnej muszą uzyskać
specjalny status ochronny, jako odpowiedzialne za zasoby
wodne dla potrzeb naszego społeczeństwa i przyszłych
pokoleń. W lasach tych należy wyznaczyć strefy buforowe
wokół wszystkich cieków wodnych i źródlisk oraz zakazać w
nich jakiejkolwiek działalności mogącej zakłócić ekologiczną
spójność chronionego obszaru. Strefy buforowe powinny być
porośnięte lasem o cechach naturalnych (w razie konieczności
należy je obsadzić gatunkami rodzimymi) i obfitować w leżące
drzewa.
Także strumienie górskie powinny być w pewnym
stopniu wypełnione kłodami drzew. Przyczyni się to do
ustabilizowania warunków biologicznych środowiska wodnego,
zwiększenia zróżnicowania występujących w potokach gatunków
roślin i zwierząt, zachowania odpowiedniej czystości wody i
obniżenia tempa jej spływu. W lasach górskich wszystkie
ewentualne prace zrębowe (np. przy usuwaniu gatunków obcych)
powinny być wykonywane przy pomocy koni i wyłącznie przy
zalegającej pokrywie śnieżnej. Powinna obowiązywać zasada,
że jeżeli jakieś czynności są zbyt niebezpieczne i trudne
dla koni, nie powinny być wykonywane w ogóle. Dla
przeciwdziałania erozji gleby i ochrony cieków wodnych
konieczna jest likwidacja dróg stokowych i innych zbędnych
dróg leśnych. Lasy górskie powinny być, z racji pełnionych
funkcji, zwolnione z podatku gminnego. To samo winno
dotyczyć pozostałych lasów nieprodukcyjnych.
Wszystkie cele, zasady zagospodarowania i metody
działań muszą znaleźć swoje odzwierciedlenie w specjalnie
opracowanej dla tej kategorii lasów instrukcji urządzania
oraz w programie ochrony i rozwoju lasów nieprodukcyjnych.
Opinię przygotowano w STACJI EDUKACJI EKOLOGICZNEJ -
PRACOWNIA NA RZECZ WSZYSTKICH ISTOT
mgr Sabina Nowak
dr Jan Holeksa
Do spisu