OPINIA STACJI EDUKACJI EKOLOGICZNEJ "PRACOWNIA NA RZECZ 
WSZYSTKICH ISTOT" DOTYCZĄCA PROJEKTU: 

"PROGRAM ROZWOJU WYBRANYCH DZIEDZIN LEŚNICTWA I OCHRONY 
EKOSYSTEMÓW W PARKACH NARODOWYCH NA LATA 1993-1997", 

OPRACOWANEGO W MINISTERSTWIE OCHRONY ŚRODOWISKA, ZASOBÓW 
NATURALNYCH I LEŚNICTWA W PAŹDZIERNIKU 1992 R. 

     Stosunek człowieka do lasu ulega ciągłej ewolucji. Inny 
był jeszcze kilkadziesiąt lat temu, kiedy traktowano las 
jako źródło surowca drzewnego. Inny jest obecnie, ponieważ 
obok funkcji produkcyjnych las dostrzeganiy jest jako 
miejsce rekreacji i wypoczynku, system pełniący funkcje 
glebo- i wodochronne oraz kształtujący klimat. Jeszcze inne 
oczekiwania w stosunku do lasu będą miały nasze dzieci, 
wnuki i dalsze pokolenia. Naszym obowiązkiem jest zachować 
lasy w takiej kondycji by mogły spełniać te oczekiwania i 
były źródłem najistotniejszych wartości dla naszych 
następców. Leśnictwo to dziedzina gospodarki mająca ogromny 
wpływ na kształt lasów przyszłości i każdy program rozwoju 
leśnictwa musi być budowany w oparciu o tę zasadę. 

Po wnikliwym zapoznaniu się z projektem "Projektu wybranych 
dziedzin leśnictwa..." mamy wrażenie, że jego autorzy nie 
wzięli pod uwagę możliwości zmiany stosunku człowieka do 
lasu. Wprawdzie w rozdziale "Przesłanki i założenia 
programu" wiele się mówi o zachowaniu stabilności 
ekosystemów leśnych, bioróżnorodności, zasobach 
genetycznych, oddziaływaniu lasów na środowisko i ich 
przeróżnych pozaprodukcyjnych funkcjach. Jednakże 
szczegółowa, najlepiej opracowana część programu dotyczy 
przede wszystkim tych dziedzin, które służą wzamacnianiu 
produkcyjnej funkcji lasów. 

Analiza niektórych skŁadników Programu i szczegółowych celów 

1. Racjonalizacja zabiegów hodowlano-pielęgnacyjnych w 
lasach 

     Projekt nasilenia zabiegów hodowlanych ma na celu 
poprawę jakości technicznej drzewostanów, w większości 
monokultur sosnowych i świerkowych (78% powierzchni lasów) i 
trudno dopatrzeć się tu działań zmierzających do stworzenia 
stabilnych i zróżnicowanych ekosystemów leśnych. Proponowane 
zwiększenie częstotliwości i optymalnego natężenia cięć 
pielęgnacyjnych w drzewostanach młodszych klas wieku obniży 
efekty naturalnej selekcji drzew i dodatkowo zmniejszy już i 
tak niewielką ilość substancji organicznej, biorącej udział 
w obiegu materii w ekosystemach leśnych. 

2. Zalesienia na gruntach porolnych 

     Podejście do programu zalesienia nieużytków i gruntów 
porolnych jest niepokojące. Istnieje uzasadniona obawa, że 
bez wcześniejszej konsultacji z fitosocjologami i zoologami 
może dojść do bezpowrotnego zniszczenia unikatowych siedlisk 
nieleśnych będących miejscem bytowania wielu rzadkich 
gatunków roślin i zwierząt. zastanawia też proponowana 
metoda zalesiania gatunkami docelowymi wg sztucznego, naszym 
zdaniem, schematu dla poszczególnych klas gleby. O wiele 
tańsze i bardziej niezawodne byłoby wykorzystanie 
rozpoczętych w wielu miejscach naturalnych procesów sukcesji 
lub ich umiejętne inicjowanie z użyciem lekkonasiennych 
gatunków pionierskich, mających ogromne znaczenie dla 
tworzenia się żyznej gleby leśnej (brzozy, wierzby, topole). 

Dopiero po osiągnięciu pozytywnego efektu takich działań, w 
drugim etapie następowałoby dosadzanie gatunków docelowych. 
Część przeznaczonych na zalesianie środków finansowych 
proponujemy wykorzystać na zainicjowanie przebudowy 
monokultur iglastych niezgodnych z siedliskiem. Według 
danych zawartych w projekcie (str. 11) problem ten dotyczy 
13% powierzchni lasów. Wszędzie tam, gdzie warunki 
siedliskowe na to pozwalają wskazane jest stopniowe 
wprowadzanie gatunków rodzimych metodami jak najbardziej 
naturalnymi (sadzonki z lokalnych szkółek, preferowanie 
samosiewu przed sztucznym odnowieniem). 

3. Ochrona leśnych zasobów genowych 

     W ramach programu ochrony zasobów genowych niepokoi nas 
zbyt mała powierzchnia wydzielanych jako "banki genów" 
drzewostanów (docelowo tylko 1000 ha). Uważamy, że tylko 
odpowiednio rozległe i naturalne drzewostany, składające się 
z liczebnie dużych populacji drzew staną się najlepszą 
gwarancją zachowania pełnych puli genowych. 

4. Opracowanie koncepcji użytkowania lasu w aspekcie 
trwałości ekosystemów leśnych 

     Koncepcja użytkowania lasu powinna była powstać przed 
omawianym projektem i stać się jego podstawą. Niezwykle 
istotne jest, by jasno precyzowała wszystkie przyczyny 
obecnego, złego stanu lasów polskich. A więc, nie tylko 
zanieczyszczenia powietrza lecz także błędy w gospodarce 
leśnej: 

- preferowanie monokultur iglastych, 

- eliminowanie gatunków o niskiej wartości gospodarczej 
pełniących jednak niezwykle istotną rolę w ekosystemie lasu 
(np. brzoza, wierzba, osika), 

- zastępowanie gatunków rodzimych gatunkami obcymi, 
zaburzającymi stosunki symbiotyczne i ograniczającymi 
gatunkową różnorodność, 

- prawie całkowite wyeliminowanie z cyklu rozwoju lasów jego 
dwóch niezmiernie ważnych faz - starzenia się i rozpadu, a 
tym samym usunięcie z lasu ogromnej liczby gatunków z tymi 
fazami związanych i wpływających na dobrą kondycję lasów, 

- usuwanie z lasu leżących drzew będących istotnym ogniwem w 
obiegu materii i siedliskiem życia dla kolejnej, ogromnej 
liczby roślin i zwierząt mających decydujący wpływ na 
zdrowie lasu, 

- tworzenie sztucznych drzewostanów gospodarczych, których 
skład gatunkowy jest całkowicie niezgodny z siedliskiem, 
wymagających olbrzymich nakładów na utrzymanie i niezwykle 
wrażliwych na wszelkie zagrożenia, 

- drastyczne obniżenie żyzności leśnej gleby poprzez prawie 
całkowite usuwanie wytworzonego drewna i konsekwentne 
spalanie pozostałych w lesie gałęzi. 

     Zdaniem niektórych naukowców wraz z usunięciem 
trzeciego pokolenia wyhodowanych w ten sposób w lesie drzew 
kończą się możliwości pokarmowe leśnej gleby, zniszczeniu 
ulegają związki symbiotyczne i pokarmowe i dalsza hodowla 
lasu jest niemożliwa. 

     Po sprecyzowaniu złego stanu lasów "Koncepcja..." 
powinna ustalić hierarchię ważności koniecznych do 
przeprowadzenia działań, kolejność ich podejmowania i 
natężenie. Autorami opracowania powinni być mimo wszystko 
polscy specjaliści (leśnicy, biolodzy i geolodzy) pochodzący 
z różnych ośrodków naukowych (nie tylko IBL i uczelnie 
leśne). Dałoby to gwarancję, że nasze oczekiwania w stosunku 
do lasu i ioczekiwania przyszłych pokoleń zostaną 
przynajmniej w części uwzględnione, a polskie lasy nie będą 
włączone do tworzonego już szerszego planu eksploatacji 
lasów wschodniej Europy. 

5. Promocja prywatyzacji usług w leśnictwie 

     W ramach prywatyzacji usług w leśnictwie bardzo 
niepokoi nas rozmiar zakładanej mechanizacji i nakładów 
finansowych na zakup sprzętu do prac zrębowych. Pociągnie to 
za sobą konieczność rozbudowy sieci dróg leśnych (na 
terenach górskich drastycznie nasili to erozję gleby), 
tworzenie szerokiego frontu robót (stosowanie dużych zrębów 
zupełnych i wielkopowierzchniowych rębni częściowych i może 
wpłynąć na opracowanie modelu hodowli lasu bardziej pod 
kątem wykorzystania w pozysku drewna posiadanych maszyn 
(dobór gatunków, więźba sadzenia, zwiększenie dostępności), 
niż pod kątem stosowania metod proekologicznych. 

6. Wsparcie i rozwój badań w wybranych dziedzinach leśnictwa
 
     Prowadzone i planowane badania w większości służą 
wzmacnianiu produkcyjnej funkcji lasu i nie uwzględniają 
innych jego funkcji, o których tak wiele mówi się w 
strategii Programu. 

W programie badań z zakresu środowiska leśnego brakuje na 
przykład tematów dotyczących: 

- naturalnej sukcesji lasu na różnych siedliskach, 
- wpływu niezgodności drzewostanu z siedliskiem na 
stabilność i gatunkowe bogactwo ekosystemów leśnych i 
sposobów przywracania tej zgodności, 
- stopnia i przyczyn degradacji gleb leśnych, 
- wpływu gatunków domieszkowych i pionierskich na 
kształtowanie siedliska leśnego. 

     Zasadniczym brakiem programu badań jest 
nieuwzględnienie lasów chronionych w parkach narodowych i 
rezerwatach przyrody. Poznanie procesów zachodzących w 
lasach naturalnych i kształtujących ich strukturę i dynamikę 
jest jednym z podstawowych warunków prowadzenia gospodarki 
leśnej, zwłaszcza tej preferującej naturalne kierunki 
hodowli lasu (patrz str. 39). Dotyczy to między innymi 
takich zagadnień jak: warunki naturalnego odnowienia drzew, 
rola martwych drzew w naturalnym, ekosystemie leśnym, 
warunki zachowania żyzności gleb leśnych, warunki utrzymania 
zdrowotności i stabilności naturalnych lasów, znaczenie 
obecności wszystkich faz rozwojowych lasu dla różnorodności 
gatunkowej i kondycji lasu, rola gatunków o niskiej 
technicznej wartości drewna w biocenozie leśnej. 

7. Analizy ekonomiczne 

     Planowana w Programie wielkość pozysku drewna jest 
naszym zdaniem nieadekwatna do wielkości popytu na drewno. 
Prognozy tak dużego wzrostu popytu, szczególnie na drewno 
pochodzące z czyszczeń i trzebieży (a więc gorszej jakości) 
są mało uzasadnione. Bardzo niepokojące jest takźe 
proponowanie gwałtownego rozwoju przemysłu przetwórstwa 
drzewnego, który z powodu wykorzystywania technologii, 
uznawany jest w całym świecie za szczególnie szkodliwy dla 
środowiska i chętnie lokowany jest w krajach o niskiej 
świadomości ekologicznej społeczeństwa. 

8. Finansowanie programu 

     Zestawienie kosztów Programu jasno uwidocznia 
dysproporcje w rozlokowaniu środków na poszczególne jego 
części i wiele mówi o przyjętej hierarchii ważności celów. 
Drastycznie mała jest kwota przeznaczona na ochronę 
ekosystemów leśnych w parkach narodowych (na 177,8 tys. ha - 
12 mln USD). Zdajemy sobie sprawę, że 12 mln USD jest to 
dotacja i jako taka nie może być zwiększona. Uważamy jednak, 
że pewna kwota z części kredytu BŚ przewidzianej do spłaty 
przez budżet powinna być ulokowana w parkach. 

     W zestawieniu z przewidzianym nakładem na ochronę 
parków dość szokujące jest przeznaczenie 74 mln USD na zakup 
sprzętu służącego zwiększaniu produkcyjnej funkcji lasu. 
Podobnym celom służyć będzie większość z sumy 93,8 mln USD 
przeznaczonej na zabiegi hodowlano-pielęgnacyjne, 3,6 mln 
USD na rozwój marketingu, 10,7 mln USD na rozwój systemów 
informatycznych w LP, większość z 5 mln USD na wsparcie 
badań i zapewne część z 79,6 mln USD na zalesienia, sądząc 
po strukturze gatunkowej proponowanych zalesień. Zestawienie 
kosztów Programu wskazuje więc na położenie nacisku w 
strukturze wydatków na produkcyjną funkcję lasów (ok. 3/4 
wydatków) i brak należytego zabezpieczenia innych funkcji 
lasów. 

     Proponujemy, by w tej formie Program dotyczył jedynie 
części powierzchni leśnej LP, tzw. LASÓW PRODUKCYJNYCH, 
które pod warunkiem zachowania ich stabilności i trwałości 
stanowiłyby główne żrodło potrzebnego w kraju surowca. 
Drzewostany te pełniłyby jednocześnie funkcje 
pozaprodukcyjne dla dobra przyrody i człowieka. 

     Drugą kategorią lasów, której program nie dotyczy, 
powinny być lasy, w których całkowicie zrezygnuje się z 
funkcji produkcyjnej - LASY NIEPRODUKCYJNE. Wyodrębnienie 
tej kategorii lasów zagwarantuje zabezpieczenie interesów 
przyszłych pokoleń, których oczekiwania w stosunku do lasu 
mogą być zupełnie inne od naszych. W skład lasów tej 
kategorii wchodzić będą najcenniejsze pod względem 
przyrodniczym obszary, wydzielone w wyniku szczegółowej 
inwentaryzacji. Pod warunkiem zmiany sposobów 
zagospodarowania powinna się wśród nich znaleźć także część 
lasów spełniających obecnie różnorodne funkcje ochronne. W 
lasach tej kategorii muszą być obecne wszystkie fazy 
rozwojowe: regeneracji, dorastania, optymalna, starzenia, 
rozpadu. Aktualnie w naszych lasach mamy do czynienia 
jedynie z dwiema pierwszymi fazami i początkiem trzeciej. 

Lasy tej grupy powinny mieć urozmaiconą, zgodną z 
siedliskiem strukturę gatunkową i pewną, optymalną liczbę 
drzew leżących. W zależności od stopnia naturalności 
wydzielonych drzewostanów, cel ten będzie osiągać się 
stopniowo z wykorzystaniem proekologicznych metod hodowli 
lasu, konsekwentnie eliminując gatunki obce i wprowadzając w 
ich miejsce gatunki rodzime. W lasach tej kategorii 
obowiązującym kryterium będzie funkcja biologiczna 
poszczególnych składników lasu, a nie ich wartość techniczna 
oraz tworzenie warunków sprzyjających wzrostowi 
biologicznego zróżnicowania. Ważnym czynnikiem będzie 
połączenia wyodrębnionych obszarów systemem korytarzy 
leśnych, tak by możliwa była migracja gatunków, wymiana 
genów i maksymalna samoregulacja pod wpływem przewidywanych 
zmian klimatycznych. 

     W ramach tej kategorii lasów powinno się wyróżnić grupę 
lasów górskich (8% powierzchni LP), które przy obecnym, 
ciągle pogłębiającym się deficycie wody pitnej muszą uzyskać 
specjalny status ochronny, jako odpowiedzialne za zasoby 
wodne dla potrzeb naszego społeczeństwa i przyszłych 
pokoleń. W lasach tych należy wyznaczyć strefy buforowe 
wokół wszystkich cieków wodnych i źródlisk oraz zakazać w 
nich jakiejkolwiek działalności mogącej zakłócić ekologiczną 
spójność chronionego obszaru. Strefy buforowe powinny być 
porośnięte lasem o cechach naturalnych (w razie konieczności 
należy je obsadzić gatunkami rodzimymi) i obfitować w leżące 
drzewa. 

Także strumienie górskie powinny być w pewnym 
stopniu wypełnione kłodami drzew. Przyczyni się to do 
ustabilizowania warunków biologicznych środowiska wodnego, 
zwiększenia zróżnicowania występujących w potokach gatunków 
roślin i zwierząt, zachowania odpowiedniej czystości wody i 
obniżenia tempa jej spływu. W lasach górskich wszystkie 
ewentualne prace zrębowe (np. przy usuwaniu gatunków obcych) 
powinny być wykonywane przy pomocy koni i wyłącznie przy 
zalegającej pokrywie śnieżnej. Powinna obowiązywać zasada, 
że jeżeli jakieś czynności są zbyt niebezpieczne i trudne 
dla koni, nie powinny być wykonywane w ogóle. Dla 
przeciwdziałania erozji gleby i ochrony cieków wodnych 
konieczna jest likwidacja dróg stokowych i innych zbędnych 
dróg leśnych. Lasy górskie powinny być, z racji pełnionych 
funkcji, zwolnione z podatku gminnego. To samo winno 
dotyczyć pozostałych lasów nieprodukcyjnych. 

     Wszystkie cele, zasady zagospodarowania i metody 
działań muszą znaleźć swoje odzwierciedlenie w specjalnie 
opracowanej dla tej kategorii lasów instrukcji urządzania 
oraz w programie ochrony i rozwoju lasów nieprodukcyjnych. 

     Opinię przygotowano w STACJI EDUKACJI EKOLOGICZNEJ - 
PRACOWNIA NA RZECZ WSZYSTKICH ISTOT 

mgr Sabina Nowak 
dr Jan Holeksa 


Do spisu