OPINIA STACJI EDUKACJI EKOLOGICZNEJ "PRACOWNIA NA RZECZ WSZYSTKICH ISTOT" DOTYCZĄCA PROJEKTU: "PROGRAM ROZWOJU WYBRANYCH DZIEDZIN LEŚNICTWA I OCHRONY EKOSYSTEMÓW W PARKACH NARODOWYCH NA LATA 1993-1997", OPRACOWANEGO W MINISTERSTWIE OCHRONY ŚRODOWISKA, ZASOBÓW NATURALNYCH I LEŚNICTWA W PAŹDZIERNIKU 1992 R. Stosunek człowieka do lasu ulega ciągłej ewolucji. Inny był jeszcze kilkadziesiąt lat temu, kiedy traktowano las jako źródło surowca drzewnego. Inny jest obecnie, ponieważ obok funkcji produkcyjnych las dostrzeganiy jest jako miejsce rekreacji i wypoczynku, system pełniący funkcje glebo- i wodochronne oraz kształtujący klimat. Jeszcze inne oczekiwania w stosunku do lasu będą miały nasze dzieci, wnuki i dalsze pokolenia. Naszym obowiązkiem jest zachować lasy w takiej kondycji by mogły spełniać te oczekiwania i były źródłem najistotniejszych wartości dla naszych następców. Leśnictwo to dziedzina gospodarki mająca ogromny wpływ na kształt lasów przyszłości i każdy program rozwoju leśnictwa musi być budowany w oparciu o tę zasadę. Po wnikliwym zapoznaniu się z projektem "Projektu wybranych dziedzin leśnictwa..." mamy wrażenie, że jego autorzy nie wzięli pod uwagę możliwości zmiany stosunku człowieka do lasu. Wprawdzie w rozdziale "Przesłanki i założenia programu" wiele się mówi o zachowaniu stabilności ekosystemów leśnych, bioróżnorodności, zasobach genetycznych, oddziaływaniu lasów na środowisko i ich przeróżnych pozaprodukcyjnych funkcjach. Jednakże szczegółowa, najlepiej opracowana część programu dotyczy przede wszystkim tych dziedzin, które służą wzamacnianiu produkcyjnej funkcji lasów. Analiza niektórych skŁadników Programu i szczegółowych celów 1. Racjonalizacja zabiegów hodowlano-pielęgnacyjnych w lasach Projekt nasilenia zabiegów hodowlanych ma na celu poprawę jakości technicznej drzewostanów, w większości monokultur sosnowych i świerkowych (78% powierzchni lasów) i trudno dopatrzeć się tu działań zmierzających do stworzenia stabilnych i zróżnicowanych ekosystemów leśnych. Proponowane zwiększenie częstotliwości i optymalnego natężenia cięć pielęgnacyjnych w drzewostanach młodszych klas wieku obniży efekty naturalnej selekcji drzew i dodatkowo zmniejszy już i tak niewielką ilość substancji organicznej, biorącej udział w obiegu materii w ekosystemach leśnych. 2. Zalesienia na gruntach porolnych Podejście do programu zalesienia nieużytków i gruntów porolnych jest niepokojące. Istnieje uzasadniona obawa, że bez wcześniejszej konsultacji z fitosocjologami i zoologami może dojść do bezpowrotnego zniszczenia unikatowych siedlisk nieleśnych będących miejscem bytowania wielu rzadkich gatunków roślin i zwierząt. zastanawia też proponowana metoda zalesiania gatunkami docelowymi wg sztucznego, naszym zdaniem, schematu dla poszczególnych klas gleby. O wiele tańsze i bardziej niezawodne byłoby wykorzystanie rozpoczętych w wielu miejscach naturalnych procesów sukcesji lub ich umiejętne inicjowanie z użyciem lekkonasiennych gatunków pionierskich, mających ogromne znaczenie dla tworzenia się żyznej gleby leśnej (brzozy, wierzby, topole). Dopiero po osiągnięciu pozytywnego efektu takich działań, w drugim etapie następowałoby dosadzanie gatunków docelowych. Część przeznaczonych na zalesianie środków finansowych proponujemy wykorzystać na zainicjowanie przebudowy monokultur iglastych niezgodnych z siedliskiem. Według danych zawartych w projekcie (str. 11) problem ten dotyczy 13% powierzchni lasów. Wszędzie tam, gdzie warunki siedliskowe na to pozwalają wskazane jest stopniowe wprowadzanie gatunków rodzimych metodami jak najbardziej naturalnymi (sadzonki z lokalnych szkółek, preferowanie samosiewu przed sztucznym odnowieniem). 3. Ochrona leśnych zasobów genowych W ramach programu ochrony zasobów genowych niepokoi nas zbyt mała powierzchnia wydzielanych jako "banki genów" drzewostanów (docelowo tylko 1000 ha). Uważamy, że tylko odpowiednio rozległe i naturalne drzewostany, składające się z liczebnie dużych populacji drzew staną się najlepszą gwarancją zachowania pełnych puli genowych. 4. Opracowanie koncepcji użytkowania lasu w aspekcie trwałości ekosystemów leśnych Koncepcja użytkowania lasu powinna była powstać przed omawianym projektem i stać się jego podstawą. Niezwykle istotne jest, by jasno precyzowała wszystkie przyczyny obecnego, złego stanu lasów polskich. A więc, nie tylko zanieczyszczenia powietrza lecz także błędy w gospodarce leśnej: - preferowanie monokultur iglastych, - eliminowanie gatunków o niskiej wartości gospodarczej pełniących jednak niezwykle istotną rolę w ekosystemie lasu (np. brzoza, wierzba, osika), - zastępowanie gatunków rodzimych gatunkami obcymi, zaburzającymi stosunki symbiotyczne i ograniczającymi gatunkową różnorodność, - prawie całkowite wyeliminowanie z cyklu rozwoju lasów jego dwóch niezmiernie ważnych faz - starzenia się i rozpadu, a tym samym usunięcie z lasu ogromnej liczby gatunków z tymi fazami związanych i wpływających na dobrą kondycję lasów, - usuwanie z lasu leżących drzew będących istotnym ogniwem w obiegu materii i siedliskiem życia dla kolejnej, ogromnej liczby roślin i zwierząt mających decydujący wpływ na zdrowie lasu, - tworzenie sztucznych drzewostanów gospodarczych, których skład gatunkowy jest całkowicie niezgodny z siedliskiem, wymagających olbrzymich nakładów na utrzymanie i niezwykle wrażliwych na wszelkie zagrożenia, - drastyczne obniżenie żyzności leśnej gleby poprzez prawie całkowite usuwanie wytworzonego drewna i konsekwentne spalanie pozostałych w lesie gałęzi. Zdaniem niektórych naukowców wraz z usunięciem trzeciego pokolenia wyhodowanych w ten sposób w lesie drzew kończą się możliwości pokarmowe leśnej gleby, zniszczeniu ulegają związki symbiotyczne i pokarmowe i dalsza hodowla lasu jest niemożliwa. Po sprecyzowaniu złego stanu lasów "Koncepcja..." powinna ustalić hierarchię ważności koniecznych do przeprowadzenia działań, kolejność ich podejmowania i natężenie. Autorami opracowania powinni być mimo wszystko polscy specjaliści (leśnicy, biolodzy i geolodzy) pochodzący z różnych ośrodków naukowych (nie tylko IBL i uczelnie leśne). Dałoby to gwarancję, że nasze oczekiwania w stosunku do lasu i ioczekiwania przyszłych pokoleń zostaną przynajmniej w części uwzględnione, a polskie lasy nie będą włączone do tworzonego już szerszego planu eksploatacji lasów wschodniej Europy. 5. Promocja prywatyzacji usług w leśnictwie W ramach prywatyzacji usług w leśnictwie bardzo niepokoi nas rozmiar zakładanej mechanizacji i nakładów finansowych na zakup sprzętu do prac zrębowych. Pociągnie to za sobą konieczność rozbudowy sieci dróg leśnych (na terenach górskich drastycznie nasili to erozję gleby), tworzenie szerokiego frontu robót (stosowanie dużych zrębów zupełnych i wielkopowierzchniowych rębni częściowych i może wpłynąć na opracowanie modelu hodowli lasu bardziej pod kątem wykorzystania w pozysku drewna posiadanych maszyn (dobór gatunków, więźba sadzenia, zwiększenie dostępności), niż pod kątem stosowania metod proekologicznych. 6. Wsparcie i rozwój badań w wybranych dziedzinach leśnictwa Prowadzone i planowane badania w większości służą wzmacnianiu produkcyjnej funkcji lasu i nie uwzględniają innych jego funkcji, o których tak wiele mówi się w strategii Programu. W programie badań z zakresu środowiska leśnego brakuje na przykład tematów dotyczących: - naturalnej sukcesji lasu na różnych siedliskach, - wpływu niezgodności drzewostanu z siedliskiem na stabilność i gatunkowe bogactwo ekosystemów leśnych i sposobów przywracania tej zgodności, - stopnia i przyczyn degradacji gleb leśnych, - wpływu gatunków domieszkowych i pionierskich na kształtowanie siedliska leśnego. Zasadniczym brakiem programu badań jest nieuwzględnienie lasów chronionych w parkach narodowych i rezerwatach przyrody. Poznanie procesów zachodzących w lasach naturalnych i kształtujących ich strukturę i dynamikę jest jednym z podstawowych warunków prowadzenia gospodarki leśnej, zwłaszcza tej preferującej naturalne kierunki hodowli lasu (patrz str. 39). Dotyczy to między innymi takich zagadnień jak: warunki naturalnego odnowienia drzew, rola martwych drzew w naturalnym, ekosystemie leśnym, warunki zachowania żyzności gleb leśnych, warunki utrzymania zdrowotności i stabilności naturalnych lasów, znaczenie obecności wszystkich faz rozwojowych lasu dla różnorodności gatunkowej i kondycji lasu, rola gatunków o niskiej technicznej wartości drewna w biocenozie leśnej. 7. Analizy ekonomiczne Planowana w Programie wielkość pozysku drewna jest naszym zdaniem nieadekwatna do wielkości popytu na drewno. Prognozy tak dużego wzrostu popytu, szczególnie na drewno pochodzące z czyszczeń i trzebieży (a więc gorszej jakości) są mało uzasadnione. Bardzo niepokojące jest takźe proponowanie gwałtownego rozwoju przemysłu przetwórstwa drzewnego, który z powodu wykorzystywania technologii, uznawany jest w całym świecie za szczególnie szkodliwy dla środowiska i chętnie lokowany jest w krajach o niskiej świadomości ekologicznej społeczeństwa. 8. Finansowanie programu Zestawienie kosztów Programu jasno uwidocznia dysproporcje w rozlokowaniu środków na poszczególne jego części i wiele mówi o przyjętej hierarchii ważności celów. Drastycznie mała jest kwota przeznaczona na ochronę ekosystemów leśnych w parkach narodowych (na 177,8 tys. ha - 12 mln USD). Zdajemy sobie sprawę, że 12 mln USD jest to dotacja i jako taka nie może być zwiększona. Uważamy jednak, że pewna kwota z części kredytu BŚ przewidzianej do spłaty przez budżet powinna być ulokowana w parkach. W zestawieniu z przewidzianym nakładem na ochronę parków dość szokujące jest przeznaczenie 74 mln USD na zakup sprzętu służącego zwiększaniu produkcyjnej funkcji lasu. Podobnym celom służyć będzie większość z sumy 93,8 mln USD przeznaczonej na zabiegi hodowlano-pielęgnacyjne, 3,6 mln USD na rozwój marketingu, 10,7 mln USD na rozwój systemów informatycznych w LP, większość z 5 mln USD na wsparcie badań i zapewne część z 79,6 mln USD na zalesienia, sądząc po strukturze gatunkowej proponowanych zalesień. Zestawienie kosztów Programu wskazuje więc na położenie nacisku w strukturze wydatków na produkcyjną funkcję lasów (ok. 3/4 wydatków) i brak należytego zabezpieczenia innych funkcji lasów. Proponujemy, by w tej formie Program dotyczył jedynie części powierzchni leśnej LP, tzw. LASÓW PRODUKCYJNYCH, które pod warunkiem zachowania ich stabilności i trwałości stanowiłyby główne żrodło potrzebnego w kraju surowca. Drzewostany te pełniłyby jednocześnie funkcje pozaprodukcyjne dla dobra przyrody i człowieka. Drugą kategorią lasów, której program nie dotyczy, powinny być lasy, w których całkowicie zrezygnuje się z funkcji produkcyjnej - LASY NIEPRODUKCYJNE. Wyodrębnienie tej kategorii lasów zagwarantuje zabezpieczenie interesów przyszłych pokoleń, których oczekiwania w stosunku do lasu mogą być zupełnie inne od naszych. W skład lasów tej kategorii wchodzić będą najcenniejsze pod względem przyrodniczym obszary, wydzielone w wyniku szczegółowej inwentaryzacji. Pod warunkiem zmiany sposobów zagospodarowania powinna się wśród nich znaleźć także część lasów spełniających obecnie różnorodne funkcje ochronne. W lasach tej kategorii muszą być obecne wszystkie fazy rozwojowe: regeneracji, dorastania, optymalna, starzenia, rozpadu. Aktualnie w naszych lasach mamy do czynienia jedynie z dwiema pierwszymi fazami i początkiem trzeciej. Lasy tej grupy powinny mieć urozmaiconą, zgodną z siedliskiem strukturę gatunkową i pewną, optymalną liczbę drzew leżących. W zależności od stopnia naturalności wydzielonych drzewostanów, cel ten będzie osiągać się stopniowo z wykorzystaniem proekologicznych metod hodowli lasu, konsekwentnie eliminując gatunki obce i wprowadzając w ich miejsce gatunki rodzime. W lasach tej kategorii obowiązującym kryterium będzie funkcja biologiczna poszczególnych składników lasu, a nie ich wartość techniczna oraz tworzenie warunków sprzyjających wzrostowi biologicznego zróżnicowania. Ważnym czynnikiem będzie połączenia wyodrębnionych obszarów systemem korytarzy leśnych, tak by możliwa była migracja gatunków, wymiana genów i maksymalna samoregulacja pod wpływem przewidywanych zmian klimatycznych. W ramach tej kategorii lasów powinno się wyróżnić grupę lasów górskich (8% powierzchni LP), które przy obecnym, ciągle pogłębiającym się deficycie wody pitnej muszą uzyskać specjalny status ochronny, jako odpowiedzialne za zasoby wodne dla potrzeb naszego społeczeństwa i przyszłych pokoleń. W lasach tych należy wyznaczyć strefy buforowe wokół wszystkich cieków wodnych i źródlisk oraz zakazać w nich jakiejkolwiek działalności mogącej zakłócić ekologiczną spójność chronionego obszaru. Strefy buforowe powinny być porośnięte lasem o cechach naturalnych (w razie konieczności należy je obsadzić gatunkami rodzimymi) i obfitować w leżące drzewa. Także strumienie górskie powinny być w pewnym stopniu wypełnione kłodami drzew. Przyczyni się to do ustabilizowania warunków biologicznych środowiska wodnego, zwiększenia zróżnicowania występujących w potokach gatunków roślin i zwierząt, zachowania odpowiedniej czystości wody i obniżenia tempa jej spływu. W lasach górskich wszystkie ewentualne prace zrębowe (np. przy usuwaniu gatunków obcych) powinny być wykonywane przy pomocy koni i wyłącznie przy zalegającej pokrywie śnieżnej. Powinna obowiązywać zasada, że jeżeli jakieś czynności są zbyt niebezpieczne i trudne dla koni, nie powinny być wykonywane w ogóle. Dla przeciwdziałania erozji gleby i ochrony cieków wodnych konieczna jest likwidacja dróg stokowych i innych zbędnych dróg leśnych. Lasy górskie powinny być, z racji pełnionych funkcji, zwolnione z podatku gminnego. To samo winno dotyczyć pozostałych lasów nieprodukcyjnych. Wszystkie cele, zasady zagospodarowania i metody działań muszą znaleźć swoje odzwierciedlenie w specjalnie opracowanej dla tej kategorii lasów instrukcji urządzania oraz w programie ochrony i rozwoju lasów nieprodukcyjnych. Opinię przygotowano w STACJI EDUKACJI EKOLOGICZNEJ - PRACOWNIA NA RZECZ WSZYSTKICH ISTOT mgr Sabina Nowak dr Jan Holeksa