Doliny wielkich rzek polskich, częściowo tylko uregulowane i słabo zagospodarowane, są przyrodniczym ewenementem w skali Europy. W szczególności podtrzymują one egzystencję licznych ptaków, w większości zagrożonych wymarciem na terenie kraju. Jednak dalsze losy unikatowych środowisk zagrożone są planami radykalnego zagospodarowania dolin, znanymi jako projekt budowy Drogi Wodnej Wschód - Zachód. Planowana inwestycja, Droga Wodna Wschód - Zachód (Droga WZ), obejmuje swym zasięgiem 864 km biegu czterech głównych rzek Polski: Warty, Noteci, Wisły i Bugu. Planowane jest tu wykonanie rozległych prac hydrotechnicznych, mających na celu urządzenie szlaku żeglownego spełniającego kryteria drogi wodnej I klasy.

Walory przyrodnicze na terenach objętych zasięgiem planowanej inwestycji są stosunkowo dobrze poznane: obszary te tradycyjnie były wskazywane jako "korytarze ekologiczne" wymagające szczególnej ochrony ze względu na kluczowe znaczenie w hydrologii kraju i fakt występowania unikatowych w skali Polski siedlisk, typowych dla dolin rzek nizinnych.

Na obszarach objętych planami Drogi WZ gniazduje 49 gatunków ptaków zagrożonych (tj. gatunków, u których krajowa populacja liczy 1 tys.-10 tys. par lęgowych) oraz 17 gatunków silnie zagrożonych wymarciem w skali Polski (są to gatunki, których krajowa populacja lęgowa jest mniejsza, niż 1000 par). Dla 16 spośród tych gatunków tereny projektowanej Drogi WZ stanowią podstawowe lęgowisko, podtrzymujące egzystencję ponad 10% ich krajowych populacji. W 6 przypadkach gniazduje tu przynajmniej 1/5 wszystkich par danego gatunku w Polsce. Dla 3 gatunków ptaków: kulika wielkiego, kulona i mewy pospolitej, tereny Drogi WZ posiadają znaczenie zupełnie wyjątkowe, będąc lęgowiskiem około połowy krajowej populacji.

Doliny Warty i Noteci, Wisły oraz Bugu stanowią ważne szlaki migracyjne ptaków wodno-błotnych i wodnych przylatujących z północno-wschodniej Europy i Azji. Tereny te są dla wędrujących ptaków miejscem odpoczynku i żerowania, umożliwiając im uzupełnienie rezerw metabolicznych oraz zgromadzenia dalszych zapasów białka i tłuszczu, niezbędnych do pokonania kolejnych etapów migracji. W przypadku gatunków pokonujących w czasie swej wędrówki tysiące kilometrów obecność takich miejsc, pełniących rolę swego rodzaju "stacji benzynowych", ma kluczowe znaczenie dla ich przeżycia. Wzdłuż wymienionych dolin zlokalizowanych jest wiele miejsc będących tradycyjnymi, bogatymi żerowiskami dla migrantów ze wschodniej Europy i Syberii. Szczególnie płycizny nieuregulowanych rzek (Bug, Wisła) i błotniste rozlewiska w dolinach (Warta, Noteć) dostarczają pokarm setkom tysięcy ptaków wędrujących na zimowiska w Afryce.

Miejscem o wyjątkowym pod tym względem znaczeniu jest rezerwat "Słońsk" pod Kostrzynem. Jest to miejsce największych w Polsce Koncentracji przelotnych gęsi zbożowych i białoczelnych (maks. do 90 tys. sztuk), łabędzi krzykliwych, większości krajowych gatunków kaczek, jak również wielu gatunków ptaków siewkowatych.

W połowie lat 80-tych dokonana została przez ICBP (International Council for Bird Preservation) i IWRB (International Waterfowl and Wetlands Research Bureau) ogólnoeuropejska inwentaryzacja miejsc szczególnie ważnych z punktu widzenia ochrony ptaków. Na objętych planami Drogi WZ odcinkach dolin rzecznych istnieje 7 ostoi ptaków o randze międzynarodowej (europejskiej). Zlokalizowane są one w dolinie Warty, Noteci, Wisły i Bugu, zajmują około 200 km biegu rzek, przy łącznej powierzchni około 755 km2. Ochroną rezerwatową objęta jest aktualnie jedna z wymienionych ostoi, trzy dalsze położone są w granicach obszarów chronionego krajobrazu. Rezerwat "Słońsk" jest jednym z 5 obszarów w kraju, zgłoszonych przez rząd do ochrony w ramach międzynarodowej Konwencji o Ochronie Obszarów Podmokłych o Międzynarodowym Znaczeniu (Konwencja Ramsar). Dla terenów 3 ostoi istnieją plany utworzenia rezerwatów przyrody, a dla doliny Bugu i środkowej Wisły projektuje się utworzenie parków krajobrazowych. (...)

Plany budowy drogi WZ stanowią poważne zagrożenie dla ptaków i ich siedlisk. Szczególne niebezpieczeństwo wiąże się z wykonywaniem prac regulacyjnych, które w praktyce oznaczają likwidację siedlisk lęgowych wielu zagrożonych gatunków oraz poważne zmiany siedliskowe dla większości pozostałych. Najwięcej szkody przyniosą następujące działania:

1. Likwidacja piaszczystych wysp leżących w nurcie rzeki, które są podstawowym siedliskiem lęgowym kilkunastu zagrożonych i silnie zagrożonych gatunków ptaków. Dla kulona, mewy czarnogłowej, sieweczki obrożnej, rybitwy białoczelnej, rybitwy zwyczajnej i mewy pospolitej, tereny te stanowią główne w Polsce miejsce ich występowania. W przypadku tych ptaków regulacja koryta Bugu i środkowej Wisły miałaby bardzo poważne lub wręcz katastrofalne konsekwencje dla całości krajowych populacji.

2. Kanalizacja rzeki, polegająca na pogłębieniu jej koryta, zawężeniu nurtu i wyprostowaniu biegu, doprowadziłaby do przyspieszenia odpływu powierzchniowego. Uniemożliwiłoby to tworzenie się nowych piaszczystych wysp w nurcie rzeki i ławic przybrzeżnych. Siedlisko tego typu wymaga ciągłego odtwarzania, gdyż wyspy stare z daleko zaawansowaną sukcesją roślinności nie są atrakcyjne dla żyjących tam gatunków ptaków. W naturalnych warunkach wolno płynącej rzeki, ptaki po kilku latach przenoszą się na nowo powstające młode wyspy i ławice, podczas gdy stare ulegają rozmyciu lub zarastają roślinnością drzewiastą.

Z przyspieszeniem odpływu wód w korycie rzeki wiąże się ryzyko przyspieszenia odpływu wód gruntowych z terenu doliny. Prowadziłoby to do przesuszenia nadrzecznych łąk. Tego typu zmiany siedliskowe stanowią poważne zagrożenie dla gniazdujących tam ptaków, przystosowanych do żerowania na starorzeczach, płytkich rozlewiskach czy wyszukujących pokarm w silnie zawilgoconej glebie. Dla 10 gatunków ptaków o takich wymaganiach (kulik wielki, rybitwa białowąsa, mewa mała, dubelt, ohar, podróżniczek, płaskonos, krwawodziób, rybitwa czarna i rycyk) tereny Drogi WZ stanowią jedno z podstawowych lęgowisk w kraju.

Kanalizacja rzeki to również szybszy przepływ wody w korycie, co niekorzystnie wpłynęłoby na zachowanie nadrzecznych lasów lęgowych, uzależnionych od wysokiej wilgotności i okresowych zalewów. Lasy te posiadają unikatową awifaunę (np. kania rdzawa, żuraw).

3. Prowadzenie prac regulacyjno-pogłębiarskich, które doprowadzą nieuchronnie do dewastacji terenów przylegających bezpośrednio do koryta rzeki. Jednym z efektów prowadzonych prac byłoby również odcięcie od rzeki starorzeczy i bocznych odgałęzień, prowadzące w dalszej konsekwencji do ich przesuszenia i zarośnięcia.

Planowane prace regulacyjno-pogłębiarskie prowadzić też mogą do efektów oddziałujących na awifaunę pośrednio lub w dłuższej perspektywie czasowej przez:

- uruchomienie i ponowne włączenie do obiegu materii zalegających obecnie w osadach dennych substancji toksycznych;

- osłabienie zdolności samooczyszczania rzeki wskutek przyspieszenia przepływów;

- wzrost skażenia wody smarami i paliwami z intensywnie pracującego sprzętu pływającego. (...)

ż ż ż

Podsumowując, można stwierdzić, że plany urządzenia Drogi WZ stoją w jaskrawej sprzeczności z wymaganiami ochrony ptaków. Jedynymi przesłankami przemawiającymi za budową Drogi WZ są korzyści finansowe firm zaangażowanych w jej realizację. Postulowane ogólnospołeczne korzyści ekonomiczne są trudne do przewidzenia, a często sprzeczne z faktami obserwowanymi w innych krajach Europy. W tej sytuacji nie widzimy żadnej wyższej racji natury ogólnospołecznej, przemawiającej za poświęceniem praktycznie nieodnawialnych zasobów środowiska przyrodniczego kraju na korzyść idei budowy Drogi WZ.