Od 1983r. niektóre kraje Europy prowadzą inwentaryzację uszkodzeń lasów. Natomiast od 1986r. większość państw wykonuje swoje pomiary zgodnie z systemem inwentaryzacji przyjętym w ramach Międzynarodowego Programu Współpracy dot. Pomiaru i Monitoringu Wpływów Zanieczyszczenia Powietrza na Lasy (International Co-operative Programme on Assessment and Monitoring of Air Pollution Effects on Forests). Program ten został opracowany na podstawie Konwencji Genewskiej z 1979r. w sprawie transgranicznego zanieczyszczenia powietrza na dalekie odległości podpisanej przez państwa reprezentowane w Europejskiej Komisji Ekonomicznej ONZ (United Nations Economic Commision for Europe), która weszła w życie w marcu 1983r. RFN powierzono szczegółowe rozpracowanie i koordynację realizacji tego programu.

Szósty ogólnoeuropejski pomiar uszkodzeń według powyższego porogramu wykonano w 1991r. Inwentaryzacją objęto lasy w 27 krajach, z których 24 przeprowadziły badania drzew iglastych i liściastych, a pozostałe ograniczyły swoje pomiary tylko do drzew szpilkowych. Badaniami objęto ponad 160 mln ha czyli 3/4 areału leśnego Europy. Różne przyczyny sprawiły, że w 1991r. nie inwentaryzowano lasów Białorusi, Ukrainy, łotwy, Chorwacji, Bułgarii i Turcji. Uszkodzenia wytypowanych do badania drzew oszacowano stosując następujący pięcioklasowy system:

Defoliacja czyli ubytek aparatu asymilacyjnego jest wskaźnikiem charakteryzującym ogólny stan zdrowia drzew. Przy tym niektóre kraje łączą ten wskaźnik z odbarwieniem igieł i liści w swoich orzeczeniach o stanie lasu.

Trudno jest precyzyjnie określić, kiedy drzewo powinno być uważane za uszkodzone. Z doświadczeń zdobytych podczas prowadzonych prac pomiarowych w ostatnich trzech latach można wnioskować, że utrata 20 - 25% liści nie musi oznaczać osłabienia żywotności. Drzewa iglaste regulują ilość swoich szpilek stosownie do dostępu wilgoci i składników pokarmowych oraz jako odpowiedź na korzystne lub niekorzystne warunki atmosferyczne. Również drzewa liściaste gubią liście w wyniku późnych mrozów lub inwazji insektów, ale zdolne są zastępować część zgubionych nowymi liśćmi lub rekompensować to sobie bez widocznych oznak poprzez redukcję wzrostu. W konsekwencji klasa 1 defoliacji jest uważana raczej za wczesny sygnał ostrzegawczy niż wskaźnik zmniejszenia żywotności drzewa.

W tabeli poniżej zaprezentowano wyniki badań lasów przeprowadzone w 1991r. obejmujące zakresy uszkodzeń od średnich do silnych (klasy 2-4) i od słabych do silnych (klasy 1-4). W pełnym raporcie przedstawiono wskaźniki dla różnych gatunków oraz grup wiekowych drzew iglastych i liściastych. W 1991r. 18,5% wszystkich drzew liściastych zaliczono do klas 2-4, podczas gdy ten wskaźnik dla drzew iglastych wynosił 24,4%.

Przedstawione poniżej doniesienia o uszkodzeniach poszczególnych gatunków dotyczą badań wykonanych w 1990r., bowiem pełne dane z 1991r. nie zostały jeszcze opublikowanwe.

Dęby (Quercus robur) w wieku powyżej 60 lat ucierpiały w szczególności. Np. w byłej NRD aż 83% starszych dębów uznano za średnio lub silnie uszkodzone (klasy 2-4), a w Czecho-Słowacji i Wielkiej Brytanii wskaźnik ten wynosił odpowiednio 63 i 55%. Dąb korkowy (Quecus suber) występujący w Hiszpanii i Portugalii był również gatunkiem w wysokim stopniu uszkodzonym, bowiem 42% tych drzew zakwalifikowano do klas 2-4. Buk (Fagus sylvatica) ucierpiał zwłaszcza na terenach NRD, Białorusi i Wielkiej Brytanii, gdzie 66, 54 i 53% drzew w wieku powyżej 60 lat było średnio lub silnie uszkodzonych. Również starsze świerki (Picea abies) były znacznie bardziej uszkodzone niż młodsze, bowiem w wielu krajach ponad 25% tych drzew zaliczono do klas 2-4. Na terenach Białorusi i Danii wskaźnik ten przekroczył nawet 60%. Jodły (Abies alba) wciąż należą do najbardziej zniszczonych gatunków w centrum Europy. W Polsce 77% starszych drzew było średnio lub silnie uszkodzonych. Według raportu z 1989r. w Bułgarii jodły były martwe na powierzchni 25 tys. ha, a całkowita powierzchnia tych lasów wynosi 30 tys. ha. Sześćddziesięcioletnie i starsze sosny (Pinus sylvestris) były najbardziej uszkodzone na terenach Białorusi i łotwy, gdzie 61% drzew znalazło się w klasach 2-4. W latach 1990-1991 liczba objętych badaniami drzew ze stwierdzoną defoliacją wyższą od 25% zwiększyła się z 20,8 do 22,2%, co oznacza wzrost liczby drzew uznanych za uszkodzone o blisko 7% w ciągu roku.

Analiza wyników inwentaryzacji lasów prowadzonej w latach 1986 - 1991 ujawnia ogromne zmiany zachodzące w stosunku rocznym. Tego właściwie należało oczekiwać, bowiem różne czynniki wpływają na żywotność drzew: susza, wiatr, mróz, zanieczyszczenia powietrza itd. Ogólnie można stwierdzić, że drzewa w podeszłym wieku oraz rosnące na dużych wysokościach są najbardziej zagrożone. Jednak ostatnie badania wskazują, że obecnie znaczna defoliacja ma miejsce również w młodszych lasach.

Należy pamiętać, że średni wskaźnik dla danego kraju może np. ukrywać silne uszkodzenia lasów w górskich rejonach, podczas gdy nizinne lasy pozostają jeszcze w dobrym stanie. Kilka tysięcy hektarów lasów pokrywających górskie szczyty w Czechosłowacji, Niemczech i Polsce jest zaliczanych do najciężej uszkodzonych.

Chociaż zasadniczo sześcioletni okres nie pozwoli wyciągnąć dalekosiężnych wniosków, to widać wyraźne zmiany w stanie lasów środkowej i wschodniej Europy, skąd nastąpił największy wzrost doniesień o uszkodzeniach. Część tego wzrostu może oczywiście być spowodowana staranniejszymi pomiarami oraz uchyleniem cenzury, to jednak ładunek zanieczyszczeń w tym rejonie Europy jest ekstremalnie wyusoki. Jeżeli chodzi o Zachód to wzrost uszkodzeń odnotowano w Wielkiej Brytanii i Portugalii, natomiast w innych krajach trend ten nie jest wysoki.

Przeprowadzone badania wykazały, że choroby drzewostanu występują w większym lub mniejszym stopniu we wszystkich krajach Europy, co potwiedza tezę, iż główną przyczyną rozprzestrzeniania się uszkodzeń lasów są bezpośrednie i pośrednie wpływy zanieczyszczeń powietrza, zwłaszcza dwutlenku siarki i tlenków azotu.

Instytut Chemii Ogólnej i Ekologicznej Politechniki łódzkiej

Weź książkę telefoniczną swego województwa. Na adres każdego liceum, każdej szkoły średniej, technikum zawodowego - możesz wysłać ulotkę z informacją o ZB. Można te ulotki zaadresować i zanieść do kuratorium z prośbą o dołączenie do korespondencji, jaką kuratorium wysyła do szkół. Jeśli jesteś ambitny, to w województwie nie będzie ani jednego nauczyciela biologii, który by nie wiedział o ZB.

Z tej samej książki telefonicznej możesz wypisać adresy innych potencjalnych prenumeratorów ZB - leśniczówek, placówek SANEPIDU, inspektorów ochrony środowiska w dużych zakładach przemysłowych (trucicieli), weterynarzy (mają kontakt ze zwierzętami, wiedzą co się dzieje, mogą być współpracownikami).

Najważniejsze: redakcja każdej gazety wychodzącej w województwie, każdy dziennikarz interesujący się ekologią - powinni otrzymać ulotki z informacją o ZB. (Ankieta przeprowadzona wśród dziennikarzy warszawskich wskazała, że ogromna ich większość po prostu nic nie wie o istnieniu ZB!!!)

"I Ty jesteś odpowiedzialny za obieg informacji ekologicznej" - chyba, że chcesz być głosem wołającego na puszczy.