POLEMIKI: LUDZKA CHCIWOŚĆ JEST PÓKI CO FAKTEM...

Będąc niejako odpowiedzialny za tekst ulotki Międzynarodowego Stowarzyszenia na rzecz Wolnooci Jednostki (ISIL) "Rozwiązanie problemu zanieczyszczeń" (przetłumaczyłem ją i podrzuciłem do ZB 6/93 z niewielkim komentarzem) spróbuję się tu "w jego imieniu" ustosunkować do polemiki Janusza Reichela z ZB 8/93 ("Chciwość nie będzie pracować na nas").

W swym komentarzu przestrzegałem przed złym zrozumieniem tego tekstu. Nie propaguje on bynajmniej chciwości ani nie nawołuje do traktowania przyrody jako surowca do produkcji. Nie sugeruje również, że postulowane rozwiązania polityczno-prawne rozwiążą ostatecznie, raz na zawsze, problem niszczenia środowiska. Jego tezą jest twierdzenie, że rządowa (państwowa) kontrola nad środowiskiem zwiększa znacznie jego dewastację i że pozostawienie jej w rękach prywatnych, statystycznie rzecz biorąc, ograniczyłoby tę dewastację. Tekst Mary Ruwart nie podejmuje w ogóle problemu edukacji i zmian świadomościowo-kulturowych, a co za tym idzie, nie przeciwstawia się dążeniom wielu ekologów do wprowadzenia takich zmian. Ogranicza się jedynie do sfery stosunków polityczno-prawnych. Opiera się bowiem na założeniach, że, po pierwsze, większooć ludzi jest większymi lub mniejszymi egoistami i kieruje się w swych działaniach własnym (najczęściej materialnym) interesem, po drugie zaś - łatwiej mimo wszystko zmienić stosunki polityczno-prawne niż wychować Nowego Ekologicznego Człowieka, działającego w poczuciu harmonii z przyrodą i z innymi ludźmi (o ile to ostatnie jest wogóle możliwe).

Założenie o egoizmie i "chciwości" większości ludzi jest założeniem realistycznym - tak właśnie obecnie jest. Pewnie, lepiej byłoby, gdyby wszyscy byli przepojeni "świadomością ekologiczną" i kierowali się zawsze miłością do wszystkich istot połączoną ze zrozumieniem procesów zachodzących w przyrodzie (pytanie - czy rzeczywiście w tej przyrodzie panuje, lub może zapanować, harmonia?), ale póki co tak nie jest i nie wiadomo, czy kiedykolwiek tak się stanie. Zauważmy, że gdyby tak się stało, to stosunki polityczno-prawne proponowane w tekście ISIL-u nie zaszkodziłyby - nie miałyby one żadnego znaczenia! Z punktu widzenia ochrony przyrody, jeśli wszyscy byliby nastawieni ekologicznie, byłoby zupełnie obojętne, kto sprawowałby nad tą przyrodą kontrolę - na pewno nie wykorzystywałby jej w złych celach. W sytuacji takiej, jak obecna, nie jest to jednak obojętne - i takie jest przesłanie tekstu Mary Ruwart. Przyjęcie założenia o "chciwości" ludzi i ich "handlowych zachowaniach" jest więc zgodne z regułami metodologii. Nie jest to bynajmniej propagowanie produkcyjno-zarobkowego podejścia do środowiska. Niestety, jakoś tak dziwnie jest, że gdy zwraca się uwagę na to, że ludzie są lub mogą być ułomni, głupi, źli, chciwi - odbiera się to jako propagowanie ułomności, zła, głupoty lub chciwości, bądź propagowanie fałszywej ("ekonomistycznej" itd.) świadomości (bo niby w rzeczywistości ludzie zawsze są dobrzy)...

Ważną rzeczą, którą ulotka ISIL-u chce uświadomić, jest to, że ludzie mogą być chciwi niezależnie od panujących stosunków polityczno-prawnych. Obojętnie, czy kontrolę nad środowiskiem sprawuje rząd, czy osoby prywatne i ich stowarzyszenia, czy komitety rewolucyjne. Politycy i urzędnicy, państwowi i "samorządowi" tak samo mogą się kierować (i de facto tak jest) "prywatą" w zarządzaniu podległym im środowiskiem, jak osoby prywatne. "Uczucia z pogranicza zapobiegliwości i chciwości", które tak nie podobają się Januszowi, nie są wywoływane przez fakt posiadania (kto nic nie posiada, może chcieć coś posiadać - i najczęściej tak jest) czy przez system polityczno-prawny oparty na uznaniu własnooci prywatnej (występowały też - i to objawiając się dużo bardziej destrukcyjnie w komunizmie wojennym czy w państwie Pol Pota). Nie ma żadnych podstaw przypuszczać, że politycy i urzędnicy są mniej źli, chciwi, głupi czy ułomni niż osoby prywatne. "Jeśli ludzie są dobrzy, nie trzeba rządu; jeśli są źli, tym lepiej go nie mieć". Skoro zaś uczucia chciwości można, zdaniem Janusza, wykorzenić "budowaniem świadomości Ziemi", instytucja własności prywatnej nie powinna temu przeszkadzać. Prawo własności oznacza prawo do dysponowania bez ingerencji innych (chyba, że w samoobronie); "oświecony" właściciel nie będzie traktować tego fragmentu Ziemi, którym ma prawo dysponować jako źródła zysku, w gruncie rzeczy nie będzie korzystać z pełni uprawnień właściciela. A jeśli ktoś uważa, że własność stanowi jednak przeszkodę w wykorzenieniu uczuć chciwości (bo np. rodzi pokusy), niech uświadomi sobie, że polityk czy urzędnik państwowy czy gminny, ma takie same możliwości decydowania jak prywatny właściciel, a ponieważ ma dużo mniejszą odpowiedzialność (nie szkodzą mu długofalowe skutki podejmowania decyzji, np. tego, że pozwoli wyciąć w sposób rabunkowy kawał lasu), jego narażenie na pokusy jest o wiele większe! Skoro więc uważałoby się, że własnooć prywatna jest przeszkodą w budowie "świadomości ekologicznej", to własność "publiczna" jest nią tym bardziej!

Tekst ISIL-u nie postuluje odgórnego, nagłego i jednorazowego sprywatyzowania całej Ziemi drogą ustawy czy zarządzenia. Prawo własnooci jest tu rozumiane inaczej niż w ideologiach państwowych, od konserwatyzmu po socjalizm. O prawie własnooci (czyli prawie do dysponowania czymo bez ingerencji innych) nie stanowi rząd, król, sejm czy jakakolwiek władza. Co najwyżej, może ona je pogwałcić, narzucając swoje dekrety siłą. Z wolnoociowego punktu widzenia, prezentowanego w tym tekocie, orodowisko jest pierwotnie niczyje. Staje się "czyjeo" w wyniku zagospodarowania (homesteading) - np. budowy domu, obsiania pola, rozpoczęcia użytkowania pewnego terenu. Owoce pracy ludzi stają się własnoocią tych, co je wytworzyli - jeoli jest to grupa ludzi, są one ich wspólną własnoocią, chyba że umowa między nimi stanowi inaczej. Innymi słowy, wolnoociowcy domagają się, aby nie przeszkadzać ludziom w dysponowaniu tym, w co włożyli pracę lub uzyskali w drodze dobrowolnej i nieoszukańczej umowy od innych (którzy weszli w posiadanie tego w podobny sposób). Własnooć jest rozumiana tu w sensie prawnym i nie narzuca oceny moralnej. To, że ktoo jest właocicielem np. lasu, nie oznacza, że ma moralne prawo zniszczyć go dla przyjemnooci; to, co właociciel robi ze swoją własnoocią, dalej podlega ocenom moralnym i może być oceniane jako dobre lub złe. Własnooć nie oznacza tu koniecznie eksploatacji posiadanego. Właociciel łąki może nic z nią nie robić i traktować ją jako rezerwat przyrody. Jego prawo własnooci oznacza jedynie tyle, że cokolwiek on by z tą łąką nie robił, nikt nie ma prawa przyjoć i zastosować wobec niego przemocy (np. zabrać mu jej), dopóki nie czyni gwałtu osobie lub majątkowi innego człowieka. Jest oczywiocie kwestia przemocy wobec zwierząt i tego, czy można traktować je jako czyjąo własnooć; niektórzy wolnoociowcy twierdzą tu, że zwierzęta (przynajmniej wyższe) mają prawo do własnooci swego ciała podobnie jak ludzie. Przytoczone przykłady (słonie w Kenii i Zimbabwe) owiadczą jednak, że mimo wszystko lepsze dla zwierząt jest pozostawienie ich losu w rękach osób prywatnych, niż w rękach rządu.

Owszem, właociciel może (tj. nie grozi mu za to kara) zniszczyć swoją własnooć. Może to być złe. Ale nie da się zagwarantować tego, żeby nikt nie mógł nic zniszczyć. Mniejszym złem jest pozwalanie ludziom na niszczenie swojej własnooci (w tym swojego ciała, zdrowia - pod warunkiem, że nie niszczą własnooci innych) niż pozwalanie komuo na nieustanne wtrącanie się w sprawy innego pod pretekstem "zapobiegania złu". Polityk tak samo może zniszczyć orodowisko, jak osoba prywatna (nawet jeoli jest ministrem ochrony orodowiska; jest to nawet bardziej prawdopodobne), a ludzie czują się mniej bezpieczni.

Z wolnoociowego punktu widzenia, w obecnej sytuacji prawo własnooci fragmentów orodowiska mają jego pierwotni użytkownicy - ludnooć żyjąca w dżungli, farmerzy, spółki papiernicze wykorzystujące lasy niezaludnione (a propos obaw, że wielkie korporacje zawładną orodowiskiem: otóż, jak pokazuje nasz tekst, korporacje te zachowują się zupełnie inaczej jeoli orodowisko, które użytkują, jest ich własnoocią, a nie majątkiem "publicznym" czyli kontrolowanym przez rząd - nie prowadzą rabunkowej gospodarki, zalesiają lasy powtórnie, jednym słowem dbają o to orodowisko; co lepsze?). Również ci, co nabyli ich od wczeoniejszych "prawowitych" właocicieli. Oczywiocie w wielu przypadkach trudno jest rozstrzygnąć prawowitooć posiadania. Należy wówczas ją zakładać, o ile nie da się udowodnić rzeczy przeciwnej - znana zasada prawnicza. Rządy z całą pewnoocią nie mają prawa własnooci - ich stan posiadania bierze się ze stosowania przemocy (zagarnianie terenów siłą, podatki, konfiskaty). To, co nie jest użytkowane trwale przez nikogo i do czego nikt nie wysuwa uzasadnionych roszczeń (np. sporo lasów, łąk i nieużytków będących obecnie w posiadaniu rządów) jest niczyje i powinno zatem być dostępne dla każdego.

Oczywiocie pozostaje problem, jak doprowadzić do tego, by owe prawa własnooci były respektowane i urzeczywistnione. Jest to jednak temat wykraczający poza tekst ulotki. Jej intencją jest wskazanie celu, nie orodków. Na temat orodków istnieje bogata literatura i nie ma tu jednolitych zdań.

Co do obaw, że np. tubylcy w Afryce sprzedadzą swe tereny - jest taka możliwooć, rzeczywiocie, i mogłoby to im lub/i orodowisku wyjoć na złe. Ale czy to znaczy, że te tereny ma kontrolować ktoo inny, który "wie lepiej", co jest dobre dla orodowiska i przebywających w nim ludzi? W ten sposób można by argumentować, że ludziom powinno zabronić się picia piwa (bo mogą sobie zniszczyć zdrowie), posiadania noży (bo mogą sobie lub komuo poderżnąć gardło) czy posiadania mieszkania (bo, skuszeni, mogą je sprzedać i zginąć wyrzuceni na bruk)... Tu właonie zaczyna się rola edukacji. Jeoli uowiadomić tubylców o wartooci ich dżungli (co prawda sądzę, że wiedzą o tym lepiej od nas), nie sprzedadzą jej za sznurek paciorków. Jeoli uowiadomić ludzi, że lepiej chronić las niż go pustoszyć... itd. Nikt nie neguje potrzeby przekonywania i uowiadamiania ludzi. Ulotka ISIL-u nie jest bynajmniej czarodziejską receptą na wszystko, a jedynie receptą na te szkody, które są wynikiem istniejącego złego systemu polityczno-prawnego. Podobnie, prywatne gospodarstwo rolne nie musi gwarantować wysokiej jakooci i wydajnooci - zależy to od tego, kto jest jego właocicielem - mimo że praktyka wykazała, że gospodarstwa prywatne są statystycznie wydajniejsze i lepsze od PGR-ów. Ale nie jest to argument za zastąpieniem go PGR-em.

* * * * *

Trafił do mych rąk artykuł pt. "Sposób na kwaone deszcze - posadź drzewo i zarób na tym jeszcze" (nr 6/48-06.93), którego treoć jest jednym wielkim nieporozumieniem (nie chciałbym posądzać autora o zamiar wykorzystania niewiedzy czytelników i rzeczywiocie zarobienia na tym, nieuczciwie, pieniędzy). Artykuł dotyczy pięknego drzewa - paulowni (a nie paulowini!) chińskiej (Paulownia tomentosa), ale niestety jest on pełen błędów, żeby nie powiedzieć bzdur.

Nie znam poziomu Uniwersytetu w Maryland, ale jeżeli zatrudnia on takich pracowników jak leoniczy (?? - nb. zawsze wydawało mi się, że miejsce leoniczego jest w lesie, a nie na uniwersytecie) Peter Beckjord, który nie potrafi znaleźć angielskojęzycznej literatury nt. paulowni, to nie wróżę tej uczelni owietlanej przyszłooci. Wystarczy wziąć do ręki którykolwiek podręcznik dendrologii czy klucz do oznaczania drzew i krzewów (np. Rehdera - amerykański, klasyczny), aby znaleźć tam opis, charakterystykę ekologiczną oraz literaturę dotyczącą tego drzewa - również pisaną przez Chińczyków, ale po angielsku.

Na owiecie propaguje się wiele roolin przydatnych do różnych celów i wartych uprawy, lecz przed podjęciem działań na większą skalę (a takie są proponowane w artykule) trzeba najpierw zastanowić się jakie ta roolina ma wymagania i czy będzie rosła w naszym klimacie. To, że Amerykanie coo robią nie znaczy, iż musi się udać u nas. Paulownia jest rooliną ciepłego klimatu umiarkowanego. Znana jest w Polsce w kolekcjach botanicznych od XIXw. lecz nigdy się nie rozpowszechniła ze względu na wrażliwooć na mrozy. W krakowskim Ogrodzie Botanicznym posiadamy dwa okazy - jeden rosnący w miejscu zacisznym, tuż koło szklarni i przez nią ogrzewany zimą, oraz drugi, już w nie tak korzystnym położeniu. Pierwszy jest pokaźnym drzewem, przemarzają mu tylko kwiaty oraz młode gałęzie. Drugi natomiast właociwie każdej zimy wymarza do gruntu i na wiosnę odbija od korzeni. Oczekiwanie na ą3-metrowe drzewo za 7 lat może się przeto nie ziocić, zakładając optymistycznie, że sadzonki przetrwają pierwszy rok i będą zawijane w chochoły.

Wątpię więc w wizję naszych hut i elektrociepłowni obsadzonych paulownią, która - jak za dotknięciem różdżki, oczyoci powietrze z dwutlenku siarki i innych zanieczyszczeń. Wiara w panaceum ekologiczne i łatwe załatwienie sprawy zatrucia przyrody (a jeszcze zarobienie na tym mnóstwa pieniędzy) jest u nas, niestety, bardzo rozpowszechniona. Ja natomiast zachęcałbym do solidnej, podbudowanej teoretycznie pracy, np. do szukania woród drzew i krzewów krajowych lub trwale u nas zadomowionych, takich, które wytrzymają ekstremalne warunki i będą spełniać rolę ochronną równie dobrze jak paulownia. Myolę, że publikowanie takich doniesień uczyni Wasze czasopismo bardziej wiarygodnym niż artykuł o "sposobie na kwaone deszcze".