Od czerwca 1993r. działa, uruchomiony przez Towarzystwo Naukowe Prawa Ochrony Środowiska, punkt informacyjny o prawie ekologicznym. Służy on organizacjom ekologicznym bezpłatną pomocą w rozwiązywaniu problemów z zakresu prawa ochrony środowiska. Punkt wydał już kilkadziesiąt opinii prawnych. Poniżej przedstawiamy odpowiedź na pytania zadane przez oświęcimską grupę Federacji Zielonych i Front Wyzwolenia Zwierząt. Pytania te dotyczyły strony prawnej funkcjonowania cyrku i testów na zwierzętach. Sądzimy, że odpowiedź na nie zainteresuje nie tylko działaczy ruchu praw zwierząt, a informacje w niej zawarte pomogą w "nękaniu" cyrków prowadzących tresurę i firm prowadzących testy na zwierzętach.

Szanowni Państwo!

Zwróciliście się do nas w związku z prowadzoną przez Was kampanią przeciwko tresurze zwierząt w cyrkach. Gruntownie przeanalizowaliśmy zagadnienie od strony prawnej. Kwestia ta nie znajduje bezpośredniego odzwierciedlenia w obowiązujących przepisach prawnych, co nie oznacza, że prawo w ogóle nie reguluje tej kwestii, ale czyni to pośrednio i w sposób fragmentaryczny.

Pierwsze pytanie dotyczy podstaw, na jakich władze miasta mogą zabronić występów cyrków na swoim terenie. Jedyną podstawę do wydania takiej decyzji stanowi art. 35 Ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej z 25.10.91 (Dz.U. nr 114, poz. 495). Przepis ten stwierdza, że organ gminy może wydać decyzję o zakazie odbycia imprezy artystycznej lub rozrywkowej, jeżeli zagraża ona życiu lub zdrowiu ludzi albo mieniu w znacznych rozmiarach, lub nie zostały spełnione wymagania, aby obiekty, w których odbywają się te imprezy, a także urządzenia techniczne używane przy ich organizowaniu lub w trakcie ich odbywania, odpowiadały wymaganiom przewidzianym prawem. Te wymogi to, zgodnie z informacjami uzyskanymi z Wydziału Gospodarki Nieruchomościami Urzędu Miejskiego we Wrocławiu, dokumentacja o sprawności technicznej obiektów, zaświadczenia o pochodzeniu i stanie zdrowia zwierząt, umowa z właścicielem gruntu zezwalająca na występy (gmina, będąc właścicielem terenu, może nie zawrzeć umowy na udostępnienie terenu dla cyrku). Z uzyskanych informacji wynika, że do wyżej opisanych dokumentów powinna zostać dołączona opinia rady osiedlowej, wyrażająca zgodę na występy cyrku na terenie jej osiedla (opinia ta jednak nie ma mocy wiążącej, jak każda opinia).

Jak wynika z art. 35 cytowanej ustawy, organ gminy może wydać decyzję o zakazie imprezy rozrywkowej, jeżeli zagraża ona życiu lub zdrowiu ludzi albo mieniu w znacznych rozmiarach. Znajdujemy tu 2 punkty odniesienia, na podstawie których można zakazać działalności cyrku na danym terenie. Po pierwsze, duży stan napięcia społecznego związany z prowadzeniem kampanii przeciwko tresurze zwierząt w cyrkach mógłby doprowadzić do nieprzewidzianych zajść czy incydentów - i przewidując to, należałoby zakazać tych występów. Po drugie, jeżeli na danym obszarze występuje epidemia jakiejś choroby zwierząt, to ich występy powinny być zabronione w związku z poważnym zagrożeniem dla życia i zdrowia ludzi. Zdać sobie należy sprawę, że są to dość wątłe podstawy, a zakaz nie wiąże się bezpośrednio z tresurą zwierząt.

Drugie Państwa pytanie dotyczy znęcania się nad zwierzętami w cyrkach w związku z ich tresurą, przetrzymywaniem, przewożeniem itd. Zgodnie z Rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z 22.3.28 o ochronie zwierząt (Dz.U. 1932, nr 42, poz. 417) znęcanie się nad zwierzętami jest zabronione. Mowa tu jest o wszystkich zwierzętach: dzikich, oswojonych, domowych, hodowlanych itp. W art. 2 tego rozporządzenia znajduje się wyliczenie działań uznanych za znęcanie się nad zwierzętami. Kilka z tych kwestii w drodze analogii może mieć odniesienie w sprawie cyrków, a mianowicie: używanie do pracy zwierząt chorych, rannych lub kulawych; utrzymywanie zwierząt w stanie wybitnego niechlujstwa; bicie ich po określonych częściach ciała narzędziami obliczonymi na sprawianie im bólu; przewożenie zwierząt w sposób, w pozycji lub w warunkach powodujących ich zbędne cierpienia fizyczne; używanie uprzęży, pęt i więzów powodujących ból zwierzęcia.

Znęcanie się nad zwierzętami jest występkiem z art. 62 § 1 kodeksu wykroczeń, który stwierdza, że kto znęca się nad zwierzęciem, a w szczególności kto bije zwierzę w sposób szczególnie bolesny, wykorzystuje do pracy zwierzę chore, przeciąża je nadmiernym ładunkiem lub w inny sposób zadaje zwierzęciu cierpienia fizyczne podlega karze aresztu, ograniczenia wolności, grzywny lub karze nagany. Tej samej karze podlega właściciel zwierzęcia lub osoba, pod której pieczą zwierzę się znajduje albo osoba, która używa zwierzę lub z której polecenia zwierzę jest używane do pracy, a także rodzice i opiekunowie nieletniego sprawcy, jeżeli świadomie dopuszczają do popełnienia takiego czynu. Podżeganie i pomocnictwo do znęcania się jest karalne. Występek ten staje się przestępstwem z art. 5 rozporządzenia, jeżeli sposób działania sprawcy wskazuje na jego wyjątkowe okrucieństwo. Za to przestępstwo grozi kara pozbawienia wolności do 1 roku.

Za znęcanie się nad zwierzętami nie uważa się czynności prowadzonej tresury, które są zwyczajowo dopuszczalne i mieszczą się w granicach podyktowanych koniecznością nauczenia zwierzęcia określonego zachowania się. Każdy przypadek znęcania się należy zgłosić do organów policji, które przeprowadzą postępowanie zmierzające do ujawnienia tego czynu oraz wykrycia jego sprawców. Powiadomić o takim fakcie policję może każda osoba, natomiast do występowania przed organami wymiaru sprawiedliwości uprawnione są niektóre organizacje społeczne, między innymi Towarzystwo Opieki nad Zwierzętami (wynika to z Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych z 15.11.57 - Dz.U. nr 41, poz. 185).

Jak zostało już powiedziane, zwierzęta występujące w cyrkach powinny posiadać świadectwo miejsca ich pochodzenia i świadectwo zdrowia. Zgodnie z art. 10 Ustawy o zwalczaniu chorób zwierząt z 1927r. zabrania się sprowadzać z zagranicy i przeprowadzać przez Polskę zwierzęta chore lub podejrzane o chorobę.

Polska jest stroną 2 międzynarodowych aktów prawnych, dotyczących interesującego nas zagadnienia: Konwencji o międzynarodowym handlu dzikimi roślinami i zwierzętami gatunków zagrożonych wyginięciem z 3.3.73 oraz uchwalonej przez UNESCO Światowej Deklaracji Praw Zwierząt z 1978r. Ograniczają one posiadanie oraz handel gatunkami zwierząt zagrożonych wyginięciem. Obydwa akty prawne podchodzą kompleksowo do sprawy ochrony zwierząt. Pierwszy z tych dokumentów został ratyfikowany przez Polskę i ma moc wiążącą, natomiast drugi jest, niestety, tylko deklaracją, a więc stanowi tzw. "miękkie prawo" i zawiera tylko postulaty, a w związku z tym nie ma mocy wiążącej dla przystępujących do niej państw.

Kolejne pytanie dotyczy przepisów o testowaniu kosmetyków na zwierzętach. Zagadnienie to regulują następujące akty prawne:

1. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej o ochronie zwierząt z 22.3.28 (Dz.U. 1932, nr 42 poz. 417).
   
2. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej o wyrobie i obiegu środków kos metycznych z 1939r. (Dz.U. 1939, nr 13, poz 72).
   
3. Rozporządzenie Ministra Szkolnictwa Wyższego w sprawie określania warunków i sposobu dokonywania doświadczeń na zwierzętach oraz trybu wydawania zezwoleń na przeprowadzanie tych doświadczeń z 16.11.59 (Dz.U. 1959, nr 71 poz. 452).

Z przepisów tych nie wynika, aby instytucje testujące kosmetyki były zobowiązane do przeprowadzania doświadczeń na zwierzętach. Obecnie coraz rzadziej przeprowadza się takie eksperymenty.

Zgodnie z art. 3 rozporządzenia w sprawie ochrony zwierząt, wykorzystywania zwierząt do doświadczeń nie uważa się za znęcanie się nad nimi, o ile są konieczne do prowadzenia badań naukowych oraz o ile są konieczne do prowadzenia badań naukowych, oraz o ile są dokonywane przez osoby i instytucje posiadające na to zezwolenie. Zezwolenie osobie może być cofnięte, gdy nie przestrzega ona przepisów o ochronie zwierząt.

Zgodnie z § 1 Rozporządzenia Ministra Szkolnictwa Wyższego na zwierzętach mogą być dokonywane doświadczenia tylko w przypadkach koniecznych, w celach naukowych, w pracy dydaktycznej oraz diagnostyce, a także kontroli lub produkcji środków leczniczych, chemicznych i odżywczych. Doświadczenia te mogą być przeprowadzane wyłącznie w zakładach naukowych szkół wyższych, placówkach i instytutach PAN, instytutach naukowo-badawczych, w zakładach leczniczych, w laboratoriach zakładów produkujących i kontrolujących leki, surowice i szczepionki oraz produkujących środki chemiczne i odżywcze. Doświadczenia te mogą być dokonywane na zwierzętach o niskim stopniu rozwoju, a na innych zwierzętach tylko w wyjątkowych przypadkach. Testy należy przeprowadzać starając się oszczędzić zwierzętom zbytnich cierpień.

Zezwolenia na przeprowadzanie doświadczeń wydają rektorzy szkół wyższych, PAN oraz organy sprawujące zwierzchni nadzór nad placówkami i instytutami naukowo-badawczymi (wykaz tych jednostek prowadzi PAN oraz organy nadzorujące szkoły wyższe oraz zakłady przeprowadzające testy).

Wg rozporządzenia w sprawie wyrobu i obiegu środków kosmetycznych wszelkie kosmetyki wprowadzane na polski rynek wymagają zgłoszenia w Państwowym Zakładzie Higieny, a niektóre z nich dodatkowo rejestracji w ministerstwie. Z cytowanych aktów prawnych nie wynika obowiązek testowania wprowadzanych do obrotu kosmetyków na zwierzętach. Również kosmetyki sprowadzane z zagranicy nie muszą być w ten sposób testowane.

Reasumując, polskie prawo zezwala na przeprowadzanie testów na zwierzętach, ograniczając ich przeprowadzanie do:

1. Sytuacji koniecznych dla ochrony życia i zdrowia ludzkiego.
   
2. Ściśle określonych zezwoleniem miejsc.
   
3. Uprawnionych osób.
   
4. Określonych zwierząt (o niskim stopniu rozwoju).
   
5. Sposób ich przeprowadzania powinien stwarzać zwierzętom jak najmniej cierpień.
   
6. Testy mogą być dokonywane tylko wtedy, gdy nie można w inny sposób stwierdzić nieszkodliwości środka, nie mogą zaś być przeprowadzane dla stwierdzenia ich efektywności jako środka kosmetycznego.