WOLNOŚCIOWA KONTROLA NAD
ZANIECZYSZCZENIEM ŚRODOWISKA

Za zło zanieczyszczenia środowiska zwykle obwiniany był i jest - zwłaszcza przez ignorantów ekonomicznych - kapitalizm, a ściślej kapitalizm leseferystyczny. Skoro - jak się mówi - zanieczyszczenie powodowane jest przez chciwych samolubnych kapitalistów, próbujących osiągnąć zysk na czyjkolwiek, poza własnym, koszt, to w idealnym socjalistycznym panstwie (w którym nic nie jest niemożliwe) nie byłoby w ogóle żadnego zanieczyszczenia. Niektórzy krytycy odmawiają uznania faktu, że proces przemysłowy z konieczności produkuje odpady, ale nawet ci, którzy to uznają, są przekonani, że kapitalizm pogarsza problem i oszukanczo narzuca swoje szkodliwe efekty niewinnym ludziom. Nie proponuję tu zbadania ciężkiej endemicznej choroby zanieczyszczeniowej w półsocjalistycznych choćby krajach, takich jak zsrrż⁾ (gdzie oczekiwania życiowe w rejonach przemysłowych są tragicznie niskie), ale raczej zbadanie tego "problemu" w stosunku do wolnościowego, kapitalistycznego schematu praw własności.

Nie pozwala. To po prostu rząd, tak jak zawodzi w każdej innej dziedzinie, zawodzi i tutaj. Istnienie nieoptymalnej ilości zanieczyszczen spowodowane jest niepowodzeniem panstwa w tworzeniu lub egzekwowaniu praw własności do środowiska. Rozwiązaniem jest zastosowanie zasady praw własności do powietrza, mórz i rzek.

Prawa własności do powietrza wokół czyjegoś domu istniały przed Rewolucją Przemysłową, ale wówczas sądy zaczęły systematycznie pozwalać na naruszanie tych praw pod warunkiem, że produkowane zanieczyszczenie powietrza nie było rażąco większe, niż zanieczyszczenie pochodzące z jakiejkolwiek podobnej manufaktury. Oczywiście, wysoce efektywne ograniczenie! Przed przystąpieniem do pokazania, jak działałoby to wolnościowe rozwiązanie, zbadajmy najpierw inne sugerowane metody ograniczania zanieczyszczen.

Używanie do zwalczania zanieczyszczenia mechanizmu cen ma 3 główne zalety (jeśli chodzi o więcej szczegółów a Two Cheers for the Affluent Society Wilfreda Beckermana)²⁾. Pierwszą jest to, że jeśli wszystkie firmy stoją w obliczu tego samego kosztu na jednostkę szkody wyrządzonej wskutek zanieczyszczenia, to firmy, które mogą zmniejszyć zanieczyszczanie najtaniej, zmniejszą je bardziej, niż firmy stojące wobec relatywnie wysokich kosztów takiego działania. Zapewnia to najlepsze użycie zasobów. Drugą zaletą jest to, że firmy mają ciągły bodziec do eksperymentowania i poszukiwania nowych, bardziej ekonomicznych metod redukowania zanieczyszczania. W przeciwienstwie do tego, systemy kontroli bezpośredniej nie dają firmom żadnego bodźca do robienia czegoś ponad wyznaczony im limit. Postęp techniczny w zmniejszeniu zanieczyszczania będzie zatem większy przy obciążeniu kosztami zanieczyszczania (czy nakazie ciągłego płacenia za szkody, czy systemie "praw", skoro liczba praw mogłaby być zmieniana), niż przy bezpośredniej regulacji. Co za tym idzie, optymalny poziom zanieczyszczania będzie dążył do obniżenia się bardziej przy systemie obciążenia kosztami zanieczyszczania, niż przy systemie bezpośredniej regulacji. Trzecią zaletą jest to, że bezpośrednia kontrola dąży do nierówności w swym stosowaniu, w zależności od tego, jak antyzanieczyszczeniowa moda wydaje się być popularna. Lokalne grupy interesu zasypujące petycjami odnośne władze mogą doprowadzić do lokalnych czy regionalnych wahan entuzjazmu, przy którym prowadzi się antyzanieczyszczeniową politykę.

Te zalety mechanizmu cen mogą, na odwrót, być rozumiane jako argument przeciw systemowi bezpośredniej kontroli. Powinno wziąć się też pod uwagę to, że egzekwowanie bezpośredniej kontroli jest procesem trudnym, wymagającym na przykład zgromadzenia wystarczających dowodów dla usatysfakcjonowania sądu, który nie ma żadnych związanych z prawami własności kryteriów, jakimi mógłby się kierować, i nawet wtedy grzywna jest zazwyczaj śmieszna. Na przykład prof. Beckerman mówi nam, że w Brytanii w ciągu całego okresu 1967-1971 włącznie wynikiem oskarżenia przez Inspektorat ds. Alkaliów (Alkali Inspectorate) było 8 wyroków skazujących za zanieczyszczenie powietrza, a przeciętna grzywna wynosiła 3ł! Sugerowane dotąd systemy mechanizmu cen mają ograniczenia, ale ograniczenia te dzieli z nimi system bezpośredniej kontroli.

Wedle austriackiej szkoły myślenia^żż) pierwszoplanowym zadaniem nie jest obliczenie fakultatywnego rozwiązania dla dobrze określonego "problemu", ale raczej przede wszystkim odkrywanie samego "problemu" (i możliwości czynienia pewnych ulepszen), następnie zbieranie i wykorzystywanie niezbędnej informacji i ostatecznie, wprowadzenie w życie ulepszonego rozwiązania. Dla jakiego rodzaju instytucjonalnej struktury najbardziej prawdopodobne jest, że zachęca ona do działan ze znaczącymi kosztami zewnętrznymi? Czy skargi osób dotkniętych hałasem samolotów wystarczą do zaalarmowania odpowiedniego departamentu narodowego lub lokalnego rządu? Czy też bardziej prawdopodobne jest, że strony do porozumienia zachęci perspektywa płacenia i otrzymywania odszkodowania?

Chociaż prywatny właściciel ziemi cierpiący od emisji dymu z komina lub ogniska sąsiada nie jest całkowicie pozbawiony środków zaradczych przewidzianych przez prawo cywilne (common law), generalnie uznaje się, że inicjatywa w zapobieganiu zanieczyszczeniu czy jego łagodzeniu powinna leżeć we współczesnych warunkach w rękach rządu - i Brytania nie jest tu wyjątkiem. Prywatne naruszenie porządku (takie jak ognisko sąsiada) jest zwykle rozwiązywane skutecznie, ale na terenie publicznym system funkcjonuje źle. Jeśli budujesz walcownię stali i powodujesz szkody nie tylko sąsiadowi, ale wszystkim mieszkancom w promieniu 40 mil, groźba procesu i nałożenia odszkodowan jest faktycznie dużo mniejsza, jako że do skarżenia za publiczne naruszenia porządku upoważniona jest tylko agenda rządu. Skuteczne procesy o publiczne naruszenie porządku oznacza3yby w praktyce utworzenie i egzekwowanie praw własności do powietrza i ziemi. Jak mówi Dolan w TANSTAAFL: The Economic Strategy for the Environmental Crisis⁴⁾:

Można podnieść zarzut, że trudność tego rozwiązania polega na tym, że jest duża ilość szkód, za które można żądać odszkodowan, ale pojedyncza szkoda jest niewielka, tak że nie jest warta procesu. W celu rozwiązania tego problemu zasugerowano, by zmodyfikować prawo tak, aby jednostka mogła wytoczyć "proces klasowy", proces o wypłacenie odszkodowan tak jej samej, jak wszystkim innym podobnie poszkodowanym, obojętnie, ile tysięcy ich byłoby. Sama groźba procesu klasowego byłaby ogromnie silnym hamulcem powstrzymującym przed zanieczyszczeniami przemysłowymi. Tak więc jeden z użytkowników dolnego odcinka rzeki mógłby wnieść sprawę przeciwko temu, kto zanieczyścił górny bieg tej rzeki, o całkowitą sumę szkód wszystkich użytkowników. Uczyniłoby to zanieczyszczanie kosztownym, a firma dopuszczająca się go musiałaby zaprzestać działalności, zrekompensować każde naruszenie praw własności albo zrobić porządek (lub uczynić kombinację tych rzeczy).

Utrzymywałbym, że jest to najlepsze rozwiązanie, a także rozwiązanie wolnościowe. (Oczywiście, jedno z drugim idzie w parze.) Murray Rothbard zajął się problemem zanieczyszczania środowiska w For a New Liberty6⁾ i generalnie zgadzam się z tym, co mówi, z wyjątkiem tego, że robi błąd mówiąc, iż powinien istnieć zakaz wszelkiego zanieczyszczania. Jest to zwyczajnie nierozsądne i jeśli zastosowalibyśmy tę logikę, doszlibyśmy do wniosku, że konieczne jest zakazanie oddychania i odwiedzania ustępu! To, co Rothbard przegapił, to fakt, że nie każde zanieczyszczenie owocuje naruszeniem praw własności, a część z tych, które na pozór nim owocują, ma zbyt małe konsekwencje dla właściciela, aby się tym niepokoić. Ex ante nie możemy wiedzieć, jak duże zanieczyszczenie jest akceptowane, ale ex post możemy, i te jednostki, które czują się nim dotknięte, mogłyby w systemie, jaki zasugerowałem, coś z tym zrobić.