Strona główna 
ZB nr 2(80)/96, luty '96

STARANIA O OCHRONĘ PUSZCZY BIAŁOWIESKIEJ

Wyobraźmy sobie liść zżerany przez owada: stopniowo, ale zdecydowanie ubywa zielonej tkanki; nieuchronnie zbliża się kres zielonego. To porównanie trafnie ilustruje los Puszczy Białowieskiej. Od kilkudziesięciu lat, wraz z wpływami - najpierw dzikiego kapitalizmu, później grabieży wojennej i gospodarki socjalistycznej, a od paru lat gospodarki wolnorynkowej - lasów o szacie zbliżonej do formy pierwotnej jest coraz mniej. Obecnie Puszcza Białowieska traktowana jest przez naczelne władze jako wielkie dobro, które tyle ma wartości, ile pieniędzy z niego można wyciągnąć. W ostatnich latach często oglądamy w telewizji tropikalne puszcze, bezlitośnie wyrzynane przez barbarzyńców. Z odrazą przymykamy oczy, sądząc, że to sprawy wysoce naganne, ale odległe... A tymczasem to samo, dokładnie to samo dzieje się w Puszczy Białowieskiej.

ZAGROŻENIA

Wypunktujmy ważniejsze zagrożenia, które dotyczą dziś Puszczy Białowieskiej:

Każdy z rodzajów zagrożeń wymienionych w powyższym zestawieniu (zaznaczam - niepełnym) wymagałoby obszernego, bardzo obszernego komentarza. Każdy powinien stać się przedmiotem oddzielnej pracy czy nawet programu badawczego, a w publikacji - grubego tomu. Nie ma tu miejsca, by wymienione punkty rozszerzyć, ale konieczne jest wyłonienie i podkreślenie głównego - najpoważniejszego zagrożenia. Jest nim postępujący ubytek drzewostanów i współtworzonych przez nie biocenoz leśnych o naturalnych cechach. Wprawdzie w ostatnich latach z rzadka tylko prowadzono wycinkę lasów zrębami zupełnymi, obejmującymi powierzchnie kilkuhektarowe, ale zastępująca je rębina, tzw. "gniazdowa" (ryc. 1 B) - polegająca na wycinaniu owalnych połaci lasu o średnicy kilkudziesięciu metrów - jest równie groźna, jeśli nie groźniejsza.

Dla przykładu rozpatrzmy ubytek lasów o charakterze naturalnym jako czynnik ubożenia awifauny. Otóż spośród występujących na terenie Puszczy 72 - 76 gatunków ptaków lęgowych, ogólnie uznanych za zagrożone (Gromadzki et al. 1994, Lewartowski 1993 i mat. niepubl., Pugacewicz 1993, 1994, 1995, w druku, Tomiałojć 1990, Wesołowski 1995), z powodu postępującego kurczenia się powierzchni lasów naturalnych, na spadek liczebności narażonych jest co najmniej 20 gatunków. 10 z nich to gatunki z kręgu Polskiej czerwonej księgi zwierząt, których białowieskie populacje z reguły należą do najważniejszych ostoi gatunku w kraju. Są to (przy nazwach podano najbardziej aktualne oceny liczebności według wymienionych wyżej autorów):


Można przyjąć, i to z bardzo dużym prawdopodobieństwem, że niektóre gatunki narażone są na zupełne wyginięcie w krótkim czasie. Orzełek włochaty najprawdopodobniej od 10 lat nie podejmuje już prób gniazdowania w polskiej części Puszczy. Głuszec nie posiada stałych tokowisk, a samice tego gatunku sporadycznie obserwowane są w pobliżu granicy białoruskiej, co wskazuje, iż przylatują do nas z ostoi chronionych w Państwowym Parku Narodowym Beloveskaja Pua.

Ryc. 1. Porównajmy: A
- Żer chrząszcza rynnicy osinówki (Melasoma tremulae) na liściu topoli; B
- oddział 333 Puszczy Białowieskiej z wyciętym starym drzewostanem w postaci tzw. "gniazd". Źródła: Novak (1975), mapa zakupiona w Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Białymstoku.


KALENDARIUM WAŻNIEJSZYCH WYDARZEŃ
wrzesień 1994 - grudzień 1995

Wrzesień 1994 Prezes Polskiej Akademii Nauk składa Projekt utworzenia Parku Narodowego Puszczy Białowieskiej w Ministerstwie Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa. Projekt zakłada konieczność objęcia ochroną w formie parku narodowego całej polskiej części Puszczy. Autorzy - Włodzimierz i Bogumiła Jędrzejewscy - publikują tekst projektu w kilka miesięcy później (W.Jędrzejewski, B.Jędrzejewska 1995).

Październik 1994 Opracowane i przedstawione zostaje Stanowisko Rady Ekologicznej przy Prezydencie Rzeczypospolitej Polskiej w sprawie ratowania Puszczy Białowieskiej. W Stanowisku... Rada ta występuje z wnioskiem, aby pan prezydent
 - nawiązując do historycznej tradycji
 - objął osobistym protektoratem Puszczę Białowieską. Rada uważa, że skuteczną ochronę Puszczy może zapewnić jedynie natychmiastowe wprowadzenie moratorium na wycinanie starodrzewów i pojedynczych starych drzew w Puszczy oraz utworzenie jednolitego systemu obrony Puszczy Białowieskiej.

Listopad 1994 Stanowisko Ligi Ochrony Przyrody w sprawie ochrony Puszczy Białowieskiej zostaje przekazane do Rady Ministrów, Ministerstwa Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa oraz Sejmu RP. Liga Ochrony Przyrody (...) zwraca się z prośbą o:

  1. objęcie całej Puszczy Białowieskiej ochroną w postaci parku narodowego;
  2. rozszerzenie granic rezerwatu biosfery na całą Puszczę wraz z przyległymi obszarami rolno-leśnymi i wodnymi;
  3. powołanie interdyscyplinarnej rady koordynacyjnej dla rezerwatu biosfery, której zadaniem byłoby opracowanie programu działań tego rezerwatu i jego koordynacja;
  4. polecenie dyrekcji Białowieskiego Parku Narodowego opracowania założeń działalności ochronnej na obszarze całej Puszczy jako parku narodowego.

Listopad 1994
Wydana zostaje Decyzja nr 23 ministra ochrony środowiska zasobów naturalnych i leśnictwa z dnia 8 listopada 1994r. w sprawie ochrony i zagospodarowania Puszczy Białowieskiej. Decyzja ani w bliższej, ani w dalszej przyszłości nie przewiduje utworzenia parku narodowego na całym obszarze Puszczy Białowieskiej.

Styczeń 1995
Wystosowany zostaje Apel do Sejmu i Senatu Rzeczypospolitej Polskiej w sprawie ochrony Puszczy Białowieskiej, przyjęty na wspólnej sesji Państwowej Rady Ochrony Przyrody, Komitetu Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk i Rady Narodowej Białowieskiego Parku Narodowego wraz z zaproszonymi ekspertami. Sygnatariusze zaznaczają: zgodnie opowiadamy się za powiększeniem Białowieskiego Parku Narodowego na obszar całej Polskiej części Puszczy Białowieskiej, ponieważ tylko park narodowy:

  1. może zapewnić skuteczną i trwałą ochronę oraz promocję bezcennych wartości przyrodniczych i kulturowych puszczy;
  2. tworzy warunki awansu materialnego i kulturowego miejscowej społeczności i leśników gospodarujących w puszczy, zgodnie z międzynarodową strategią "Parki dla Życia";
  3. usuwa nierównoważność form ochrony Puszczy Białowieskiej po polskiej i białoruskiej stronie granicy;
  4. spełnia oczekiwania polskiej i międzynarodowej opinii publicznej.

Apelujemy do Sejmu i Senatu RP o uznanie ochrony Puszczy Białowieskiej za priorytetowe zadanie polityki ekologicznej państwa w dziale ochrony przyrody i o pomoc w tworzeniu prawnych i materialnych podstaw do wykonania tego zadania. W szczególności apelujemy o pomoc w zaspokojeniu słusznych roszczeń i potrzeb mieszkańców gmin puszczańskich.

Luty 1995
Stanowisko Komitetu Naukowego przy Prezydium PAN "Człowiek i Środowisko" w sprawie Białowieskiego Parku Narodowego zostaje przestawione ministrowi ochrony środowiska, zasobów naturalnych i leśnictwa. Komitet... postuluje podjęcie działań zmierzających docelowo do utworzenia parku narodowego na obszarze całej Puszczy Białowieskiej. W związku z tym Komitet zwraca się do ministra ochrony środowiska (...) z apelem o przygotowanie stosownych decyzji i przedstawienie zainteresowanym harmonogramu dochodzenia do postulowanego stanu. Jednocześnie Komitet wnioskuje, aby nie czekając na objęcie ochroną prawną całej Puszczy, podjąć w trybie pilnym decyzje dotyczące objęcia ochroną starych drzew i starodrzewów występujących jeszcze na jej obszarze.

Maj - czerwiec 1995
Wydana zostaje Uchwała Zgromadzenia Ogólnego Polskiej Akademii Nauk z dnia 19 maja 1995 roku, dotycząca problematyki "Lasy i leśnictwo u progu XXI wieku". Tekst ostateczny, przyjęty zostaje przez Prezydium PAN w dniu 5.6.95 z upoważnienia Zgromadzenie Ogólnego PAN. Zgromadzenie to uznało, że Z uwagi na wyjątkowe znaczenie przyrodnicze Puszczy Białowieskiej konieczne jest objęcie całego jej obszaru statusem Parku Narodowego. W celu realizacji uchwały m.in. postanowiło: Zobowiązać Komitet Nauk Leśnych PAN (Wydział V) oraz Komitet Ochrony Przyrody PAN (Wydział II) do zorganizowania wspólnej konferencji na temat oceny rzeczywistego stanu Puszczy Białowieskiej (z wykorzystaniem wszystkich dotychczasowych raportów i ekspertyz na ten temat) i zaproponowania docelowych rozwiązań, związanych z objęciem całego jej obszaru statusem Parku Narodowego.

Lipiec 1995
Wydana zostaje Decyzja Nr 25 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dn. 5 lipca 1995 r. w sprawie wprowadzenia nadzwyczajnej ochrony starych oraz rzadkich gatunków drzew w Puszczy Białowieskiej. Wprowadzono zakaz wyrębu starych drzew niżej wymienionych gatunków:

  1. dębu szypułkowego o pierśnicy powyżej 80 cm w korze na siedliskach lasu wilgotnego (Lw) i o pierśnicy powyżej 70 cm w korze na pozostałych siedliskach;
  2. dębu bezszypułkowego o pierśnicy powyżej 60 cm w korze;
  3. lipy drobnolistnej o pierśnicy powyżej 50 cm w korze;
  4. klonów rodzimych o pierśnicy powyżej 50 cm w korze;
  5. jesionu wyniosłego o pierśnicy powyżej 65 cm w korze.

Zakaz wyrębu dotyczy również drzew gatunków rzadkich pochodzenia rodzimego, występujących w formie domieszek, tj. jodły pospolitej, czereśni ptasiej, jabłoni dzikiej, gruszy dzikiej oraz wiązów - bez względu na ich wiek i stan.

Październik 1995
Samorządy lokalne - poprzez Urzędy Gmin Białowieża i Narewka - otrzymują do zaopiniowania Projekt "Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia... w sprawie powiększenia Białowieskiego Parku Narodowego. W myśl projektu, Park w zmienionych granicach obejmowałby obszar 10.501,95 ha (ryc. 2). Polska część Puszczy Białowieskiej zajmuje ok. 595 km2, zatem na nowo projektowany Park przypada poniżej 18% jej obszaru.

Listopad - grudzień 1995
Trwają dyskusje na temat powiększenie Białowieskiego Parku Narodowego. Według informacji przekazywanych przez urzędników prawdopodobne jest, iż z dniem 1.1.96 Rada Ministrów wyda rozporządzenie o powiększeniu Białowieskiego Parku Narodowego.

Tylko do końca 1994r. do władz Rzeczypospolitej Polskiej (Kancelarii Prezydenta, Premiera, Ministra OŚZNiL) wpłynęło ok. 100 tys. listów, w których domagano się utworzenia parku narodowego w całej polskiej części Puszczy Białowieskiej (W.Jędrzejewski, B. Jędrzejewska, 1995). Ile ich wpłynęło później i ile może wpłynąć w przyszłości - tego nie wiemy.

ZAMIAST ZAKOŃCZENIA

Należy zauważyć, że podstawą gospodarki prowadzonej obecnie w Puszczy Białowieskiej przez Lasy Państwowe jest Decyzja nr 23 ministra ochrony środowiska, zasobów naturalnych i leśnictwa z dnia 8 listopada 1994r. Dokument ten, liczący tylko 11 stron wraz z mapą, rozprowadzany jest w formie powielaczowej i do tej pory zasadniczo nie został upowszechniony i poddany wglądowi opinii publicznej. Mimo dostępności dla zainteresowanych gremiów, a w tym przede wszystkim dla naukowców z zakresu ochrony przyrody i leśnictwa, Decyzja nr 23... nie została poddana kompleksowej i wszechstronnej analizie i ocenie przez niezależnych specjalistów.

Nie podjęto też oficjalnego programu badań, obejmujących cały teren Puszczy, a przede wszystkim resztki zachowanych dotąd starodrzewów; badań, które polegałyby na stałym monitorowaniu stanu środowiska, kształtowanego m.in. praktycznym oddziaływaniem Decyzji nr 23...

Zenon Lewartowski

Piśmiennictwo:

ZB nr 2(80)/96, luty '96
Początek strony