Ba, coraz więcej funduszy idzie na ochronę środowiska i zdrowia... A jednocześnie z tym wszystkim - coraz bardziej pogarsza się stan środowiska naturalnego, a także... stan zdrowia całych społeczeństw.

Wynika z tego wstępny wniosek, że powyższe, dotychczasowe działania nie rozwiązują istoty problemu. Czyli rozwikłanie sprawy od takich tylko działań faktycznie nie zależy...
Powstaje więc pytanie: jakie działania potrafią w rzeczywistości odwrócić procesy niszczenia Ziemi, a więc nie tylko naszego bezpośredniego środowiska naturalnego, ale jednocześnie zdrowia i życia ludzi, innych istot żywych i przyrody nieożywionej?
Odpowiedź na to pytanie wymaga uzyskania najpierw odpowiedzi na następujące pytania¹⁶:

1. Kto bezpośrednio decyduje o niszczeniu bądź poszanowaniu środowiska naturalnego?
   
2. Kto lub co może w istotny i trwały sposób wpływać na tych bezpośrednich decydentów?
   
3. Które zagrożenia są największe i jakie są ich najważniejsze przyczyny (bo nigdy nie wystarczy sił, środków i czasu na wszystko)?
   

Ad 1. Takimi bezpośrednimi decydentami są głównie przedsiębiorstwa i farmy (gospodarstwa rolne), a ściślej: ich właściciele i zarządzający nimi. To tam podejmuje się decyzje co do "brudnych" technologii produkcji, środków transportu, źródeł energii czy produktów, których stosowanie może zagrażać zdrowiu lub przyrodzie.

I to jest pierwszy i podstawowy z niedocenianych czynników.

Ad 2. Czy opinia publiczna, protesty, apele, atestacje, kontrole, grzywny, inne sankcje i ograniczenia wynikające z, coraz doskonalszego zresztą, prawa ochrony środowiska, poprawiły istotnie i trwale stan środowiska w skali ogólnokrajowej czy globalnej? Nie. I same nie mogą tego zrobić. Zachowaniem się bowiem głównej masy przedsiębiorstw w gospodarce rynkowej rządzi w ostatecznej mierze tylko popyt. Popyt, czyli zwyczaje i decyzje nas samych jako nabywców i konsumentów.

I to jest kolejny niedoceniany, a rozstrzygający o niszczeniu bądź poszanowaniu środowiska naturalnego czynnik.

Ad.3 Jako kryterium wagi zagrożeń narzuca się: skala i szybkość realizacji zagrożenia zdrowia lub życia ludzi i innych istot żywych. I tu za największe, co do swej skali zagrożenia, uważa się: niszczenie lasów i biologicznej różnorodności, ocieplanie się klimatu, kwaśne deszcze, rozrzedzanie się warstwy ozonowej, skażenie powietrza i wody oraz degradację gleb^{3,4,5,8,24,26}.

Kluczowymi zasobami naturalnymi, ze względu na wymienione kryterium i szybkość ich niszczenia, są tu lasy i gleba. Skala zniszczeń jest przerażająca. Rocznie świat traci:

1. 16-20 mln ha lasów³²,
   
2. 24 mld ton gleby⁴,
   
3. 6 mln ha ziemi zamienionej w pustynię^4,26,
   
4. na degradacji ilu mln ha gleb, w których zamiera życie i zanika naturalna żyzność wskutek chemizacji i mechanizacji^13,30 - trudno oszacować.

Warto tu podać kluczowe, a mało znane informacje.

Od 1945 do 1990 r. nadmierny wypas zdegradował aż 679 mln ha ziemi, zaś z 579 mln ha zniszczonych (tylko w tym okresie) lasów większość została zamieniona na pastwiska i uprawy paszowe²⁴.

Produkcja zwierzęca, dając jedynie około 7-10% żywności świata (zjadanej w olbrzymiej większości przez najbogatsze 25% ludzi globu)²⁵, zajmuje około 80% światowych¹⁵ (a w USA 95%)²⁵ użytków rolnych. Wynika to z faktów technologicznych, jak ten, że aby uzyskać 1 kg białka zwierzęcego trzeba zużyć od 6 do 17 kg białka roślinnego w paszy^14,19,20. Co więcej, ilość wody niezbędna do wyprodukowania w strefie klimatu umiarkowanego 1 tony pszenicy wynosi od 300 do 500 ton¹, ale w przypadku 1 tony mięsa już od 20 000 do 30 000 ton¹. Co do zużycia energii z paliw kopalnych (w warunkach rolnictwa USA), to uzyskanie 1 kcal: w wołowinie z wypasu wymaga zużycia 3,5 kcal energii, w wołowinie z tuczu przemysłowego już 33 kcal, podczas gdy w pszenicy tylko 0,5 kcal paliw kopalnych¹⁹.

Nie dziwi więc tak olbrzymia presja na lasy, glebę (konieczność uzyskiwania olbrzymich ilości paszy wymusza chemizację i mechanizację), wzrastające zużycie wody^23,25, znaczne przyczynianie się do ocieplania klimatu¹⁷ (efekt samego niszczenia lasów ocenia się na 20% "wkład" do ocieplenia, dochodzi to tego efekt spalania paliw kopalnych, a także emisja metanu⁶ i tlenków azotu).

Co więcej, rozwinęły się na niespotykaną skalę tzw. choroby cywilizacyjne, powstające na tle nadmiernego spożycia tłuszczów nasyconych (cholesterolu) i białka, zawartych w produktach zwierzęcych. Z chorób tych zawały serca i udary oraz rak stanowią wiodące przyczyny śmierci, zarówno na Zachodzie, jak i w Europie Środkowej i Wschodniej, a także w bogatszych warstwach ludności krajów Trzeciego Świata, przyjmujących zachodni sposób odżywiania się^{2,9,11,18,21,22,27,29}.

Jak doszło do zdominowania rolnictwa przez gospodarkę zwierzęcą z wszystkimi tego konsekwencjami, a zwłaszcza do zmian zwyczajów żywieniowych? Otóż, po II wojnie światowej rząd USA sztucznie podtrzymał duży, wojenny poziom produkcji zbóż, roślin strączkowych i innych podstawowych płodów ziemi, aby nie dopuścić do depresji gospodarczej. Nie chcąc jednocześnie ponosić wysokich kosztów przechowywania tych zbiorów, Departament Rolnictwa zachęcił hodowców do rozwoju intensywnej produkcji zwierzęcej na paszach z udziałem zbóż i roślin strączkowych. W ślad za tym poszły duże subwencje - wymarzone warunki rozwoju biznesu - i wielka kampania promocyjna, która w krótkim czasie m.in. podwoiła spożycie wołowiny na głowę²⁵. A świat naśladował Amerykę...
Konsekwencje tej polityki Departamentu Rolnictwa z lat powojennych obróciły się przeciwko niemu samemu. Kiedy bowiem po zebraniu dostatecznej ilości danych, analiz oraz wyników badań klinicznych i epidemiologicznych Departament Rolnictwa wydał w 1991 r. nowe, prozdrowotne zalecenia żywieniowe, eliminujące z podstawowych grup żywności produkty mięsne i nabiałowe (sic!), kontrakcja lobby przemysłu mięsnego i nabiałowego zmusiła go do wycofania tych zaleceń²⁸.

Wniosek zasadniczy. Tylko zmiana obecnych zwyczajów żywieniowych w kierunku minimalizacji spożycia produktów pochodzenia zwierzęcego - zawierających nadmierne ilości tłuszczów nasyconych (cholesterolu) i białka - zmienić może:

1. strukturę popytu na żywność;
   
2. następnie strukturę rolnictwa, a w konsekwencji;
   
3. wpływ rolnictwa na środowisko naturalne oraz...
   
4. wpływ odżywiania na bardziej dobroczynny dla całego społeczeństwa.

W szczególności: wyeliminowanie z diety produktów zwierzęcych może zredukować poziom chorób wieńcowych serca o 88%, (...) liczbę przypadków raka o 50%²⁵.

Tu warto przypomnieć, że intensywny rozwój hodowli, forsowany w Polsce po 1970 r., kosztował nasz kraj, obok skażenia wód i gleb, ponad 21 mld $ USA wydanych tylko w latach 1971-80 na import samych zbóż i pasz³¹, co doprowadziło tylko w latach 1973-81 do 8 mld $ deficytu w bilansie handlu zagranicznego artykułami rolno-spożywczymi¹² i ogromnie przyczyniło do wzrostu zagranicznego zadłużenia i kryzysu.

Wniosek dodatkowy. Reformując największy w gospodarce i najbardziej wszechstronnie oddziałujący na środowisko naturalne system, jakim jest kompleks żywieniowy, nie można zapomnieć o uruchomieniu takiego czynnika, który znów od nas zależy, jakim jest popyt na produkty rolnictwa ekologicznego.

Wniosek końcowy. Jedynym skutecznym czynnikiem kształtowania popytu, który można przeciwstawić potężnym narzędziom marketingowym biznesu lub uprzedzić przykre doświadczenia praktyczne, jest szeroko pojęta edukacja.

Na koniec podsumujmy: szeroko pojęta edukacja, zwłaszcza w dziedzinie zasad zdrowego żywienia, to potężny, a szerzej nie doceniany czynnik ochrony środowiska naturalnego.

Uzupełnienie, rozwinięcie i dokumentację naukową poruszonych w niniejszej pracy zagadnień można znaleźć w załączonych pozycjach źródłowych.

Wilanów, 4.7.1996
dr Jacek J. Nowak

źRóDłA

1. Borgstrom G., The Hungry Planet. The modern world at the edge ofamine, Collier Books, New York 1972.

2. Brody J.E., Huge Study oDiet Indicts Fat and Meat, "The New York Times", May 1990.

3. Brown L.R. i in., Raport o stanie świata 1984. Worldwatch Institute o szansach przetrwania ludzkości, PWE, Warszawa 1986.

4. Brown L.R. i in., Raport o stanie świata 1985-1988. Worldwatch Institute o szansach przetrwania ludzkości, PWE, Warszawa 1990.

5. Brown L.R. i in., State othe World 1992. A Worldwatch Institute Report on Progress Toward Sustainable Society, Norton&Co, New York-London 1992.

6. Cows and Climates, "Science" nr 5012, 1991.

7. Durning A.T. i M.B. Brough, Reforming the Livestock Economy, w: Brown i in., State othe World 1992. A Worldwatch Institute Report..., Norton&Co, New York 1992, s.66-82.

8. Eckholm E.P., Ziemia, którą tracimy. Stres środowiskowy a perspektywy wyżywienia świata, PWE, Warszawa 1978.

9. Eichler W., Trucizny w naszym pożywieniu, PZWL, Warszawa 1989.

10. Fukuoka M., Jedno źdźbło, które wywoła rewolucję. Wprowadzenie do nautralnego rolnictwa, Wyd. Krąg Samoedukacji Janowo, 1990.

11. Giovannucci E. i in., A prospective study odietary fat and risk oprostate cancer, "Journal othe National Cancer Institute" vol. 85, 1993.

12. Gorzelak M., Czy stać nas na samowystarczalność żywnościową, LSW, Warszawa 1988.

13. Górny M., Ekofilozofia rolnictwa, Ekoland i Wyd. CEEW, Krosno 1992.

14. Moore-Lappe F., Diet for a Small Planet, Ballantine Books, New York 1982.

15. Nowak J.J., Ekologiczne, ekonomiczne i społeczne aspekty rolniczej produkcji żywności w odniesieniu do jej walorów zdrowotnych (Zarys problematyki), w: Produkcja żywności o podwyższonych walorach zdrowotnych. Materiały z konferencji, Instytut Medycyny Wsi, Lublin 1993, s.39-45
    
16. Nowak J.J., Nauka i praktyka a ekorozwój. Przesłanki skuteczności, referat na I World Congress oUniversalism, 15-20.8.1993, Warszawa.

17. Passing the climate buck, "Science News" nr 1, 1980, s.4-5.

18. The New Four Food Groups (raport Physicians Committee for Responsible Medicine, Washington), w: "PCRM Update", May-June 1991.

19. Pimentel D. i in., Energy and Land Constraints in Food Protein Production, "Science" 1975, 21 Nov.

20. Pimentel D. i C.W.Hall, ed. Food and Natural Recources, Academic Press, New York 1989.

21. Position Paper on the vegetarian approach to eating (ADA Reports), "Journal oAmerican Dietetic Association", vol.77, July 1980.

22. Position oThe American Dietetic Association: Vegetarian Diets (ADA Reports), "Journal oAmerican Dietetic Association", nr 3, March 1988.

23. Postel S., Facing Water Scarcity, w: Brown R.L. i in., State othe World 1993. A Worldwatch Institute Report...
    
24. Postel S. Carrying Carpacity: Earth's Bottom Line, w: Brown R.L. i in., State othe World 1994. A Worldwatch Institute Report...
    
25. Proper diet saves lives, land, oil..., "Science News" 17 January 1981 (Sprawozdanie z sesji AAAS - American Association for the Advancement oScience nt. National Impacts oRecommended Dietary Changes), s.39-40.

26. Nasza wspólna przyszłość. Raport Światowej Komisji ds. Środowiska i Rozwoju, PWE, Warszawa 1991.

27. Red meat and cancer, "The World Book Health & Medical Annual 1992, Chicago 1991 (streszczenie wyników badań Harvard University's School oPublic Health), s.255.

28. Sugarman C. i M. Gladwell, U.S. Drops New Food Chart; Meat, Dairy Groups Press Agriculture Dept., "The Washington Post" April 21, 1991.

29. Vines G., China's long march to longevity, "New Scientist", 8 December 1990 (streszczenie wyników największych, medyczno-żywieniowych badań epidemiologicznych).

30. Voisin A., Nawożenie a nowe prawa naukowe, PWRiL, Warszawa 1972.

31. Zalewski A., Problemy gospodarki żywnościowej w Polsce, PWN, Warszawa 1989.

32. Zonnenveld L., Universalism, Metaphilosophy oUltimate Concern (referat, ze zdjęciami satelitarnymi NASA, na I World Congress oUniversalism, 15-20.8.1993, Warszawa).