Oto powstał dokument, który będzie miał kolosalne następstwa dla państwa i obywateli, i może przesądzić o ich losach na wiele pokoleń. Chodzi mianowicie o Narodową Strategię Integracji, dyskutowaną obecnie w Sejmie i na posiedzeniach rządowych, która zapewnia spełnienie historycznej szansy dla całego polskiego społeczeństwa. W ostatnich miesiącach dyskusje na temat przyszłości Europy są prowadzone niezwykle żarliwie we wszystkich krajach europejskich. Polska nie uczestniczy w tych dyskusjach. Jak twierdzi Danuta Hubner, sekretarz Komitetu Integracji Europejskiej, w NSI celowo został pominięty przyszły kształt UE i dzięki temu nie jesteśmy zobowiązani do wypowiadania się, jakiej Unii oczekujemy. Czyżby było nam całkowicie obojętne, w jakiej Unii się znajdziemy? Rozumiem, że politycy nie chcą wypowiadać się na ten temat, ale dlaczego nie interesuje to organizacji pozarządowych? Niedawno brałem udział w dyskusjach toczących się na poziomie partii politycznych i organizacji pozarządowych, które doprowadziły w Kopenhadze do powołania Europejskiego Przymierza Anty-Maastricht (TEAM). W spotkaniu uczestniczyli przedstawiciele różnych opcji politycznych oraz działacze z wielu organizacji społecznych, reprezentujący wszystkie państwa należące do UE oraz Norwegię i Islandię. To właśnie oni przed referendum w swoich krajach zakładali komitety nawołujące do głosowania przeciwko traktatowi z Maastricht. Warto przypomnieć, że w pierwszym referendum w Danii 50,7% głosujących wypowiedziało się przeciwko Unii (w drugim - po wprowadzeniu wyjątkowych regulacji dla Danii - "tylko" 43,2%), we Francji 48,95% było przeciw, w Austrii - 38%, w Finlandii - 43%, w Szwecji - 48%, w Norwegii - 52,2%. Można zaryzykować twierdzenie - nawet opierając się wyłącznie na podanych powyżej liczbach - że za przywódcami, którzy spotkali się w ramach TEAM, stoi niemal połowa aktywnej części populacji Europy.
Głównym motorem eurosceptycyzmu są rosnące zagrożenia doświadczane w codziennym życiu przez zwykłych obywateli państw europejskich. Ludzie czują się coraz bardziej zagrożeni, niepewni swojej przyszłości i przyszłości swoich dzieci. Wspólna Europa opierała się na potędze ekonomicznej i budowaniu dobrobytu, ale kiedy coraz więcej się mówi o redukcji długu publicznego i ograniczeniu deficytu budżetowego, to wiadomo, że odbije się to na edukacji, opiece medycznej, pomocy społecznej, czyli po prostu na codziennym życiu. Ale niechęć nie jest spowodowana jedynie obawami o przyszły kształt Europy. Wynika ona także z krytycznej oceny tego, co w ramach Unii zostało już zrealizowane bądź wbrew wcześniejszym zapisom pozostało jedynie na papierze. Widać to szczególnie wyraźnie w przypadku takich krajów, z którymi Polska najchętniej się porównuje, np. Hiszpanii. Statystyki przedstawiają dość ponury obraz tego kraju: przy podobnej ilości ludności jak w Polsce - bezrobocie na poziomie 23% ludności aktywnej zawodowo, 8 mln żyjących poniżej progu ubóstwa, 40% bezrobotnych wśród młodzieży. Załamanie się tradycyjnych gałęzi przemysłu i postępująca dominacja transnarodowych korporacji, zmniejszenie się zatrudnienia w rolnictwie o ponad milion miejsc pracy, o tyle samo w handlu. Do tego trzeba dodać gwałtowny wzrost transportu drogowego (wielkie ciężarówki) i rozwijanie sieci autostrad, powodujące degradację środowiska naturalnego, wzrost zużycia energii produkowanej z paliw kopalnych (w kraju, w którym dość łatwo można było uruchomić produkcję energii ze źródeł odnawialnych). To wszystko doprowadza do coraz większych problemów zdrowotnych i niepokojów społecznych, rosnącej agresji i przestępczości (3-krotny wzrost liczby więźniów). Tym niekorzystnym przemianom towarzyszy też bardziej wymierny efekt - pogłębiający się z roku na rok deficyt w handlu zagranicznym, zwłaszcza z pozostałymi krajami UE. Hiszpanie mówią, że to nie ich kraj wszedł do Unii, tylko Unia weszła do nich.
Oczywiście NSI zwraca uwagę na nieracjonalne oczekiwania społeczeństwa polskiego wobec integracji europejskiej. Te oczekiwania towarzyszyły obywatelom wielu krajów przystępujących do UE. Jeżeli przeczyta się konkretne zapisy w traktacie z Maaastricht czy wcześniejszych traktatach rzymskich, to widać, że niczego właściwie nie obiecywano. Mówiono bowiem jedynie o swobodnym przepływie rzeczy, osób, usług i kapitału, o wzmocnieniu konkurencyjności, o wypełnianiu zobowiązań, o wspólnej polityce w poszczególnych sektorach itd. Głównym hasłem traktatu było przecież: "Rynek, rynek i jeszcze raz rynek". Konieczne zmiany w traktacie uzasadnia się nadal w ten sam sposób. Ale jakie to korzyści niesie ze sobą Jednolity Rynek? Czy rozwiązuje problemy, które w badaniach opinii publicznej wysuwają się w Europie zdecydowanie na czoło: przezwyciężenie bezrobocia, demokracja, troska o środowisko naturalne i prawa człowieka? Autorzy NSI deklarują, że głównym celem integracji jest utrzymanie wysokiego tempa wzrostu ekonomicznego w perspektywie długoterminowej. Nie od dziś wiadomo, że utrzymywanie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego i konkurencyjności oznacza większe zużycie energii i zasobów naturalnych i wzrastającą degradację środowiska. Ale nawet jeżeli poszczególne kraje podejmują działania na rzecz poprawy stanu środowiska, to często działania te są oceniane przez Komisję Europejską jako niezgodne z prawem UE, gdyż de facto stwarzają bariery handlowe, tzn. są skierowane przeciwko Jednolitemu Rynkowi. Nic więc dziwnego, że sceptycy mówią o "rozmiękczaniu" norm ekologicznych UE i o tym, że deklaracje na temat zrównoważonego rozwoju nie są zintegrowane z priorytetami polityki gospodarczej. Podstawowym miernikiem dobrobytu narodów zjednoczonej Europy ciągle jest tempo wzrostu gospodarczego. Aż cisną się pytania: Dlaczego w krajach, gdzie dochód na głowę przekracza 20 tys. $, najważniejszym celem ma być coraz większy wzrost? Jakie podstawowe potrzeby człowieka mogą zostać dzięki temu zaspokojone? Czy ta patologiczna obsesja wzrostu prowadząca do degradacji społecznej, kulturowej i ekologicznej jest podzielana przez przeciętnego obywatela bogatej Europy? Przedstawiciel holenderskiej Koalicji na rzecz Innej Europy na spotkaniu TEAM mówił: Chodzi o to, jaka to ma być Europa, dla kogo i przez kogo ustanawiana? Nasza Europa musi dbać o politykę społeczną i ekologiczną, stwarzać miejsca pracy, rozwijać demokrację, dawać równe szanse kobietom i mężczyznom, przestrzegać zasad prawa, dawać schronienie uchodźcom, być otwartą na kraje Europy Wschodniej i na biedne Południe, dążyć do rozbrojenia i dbać o zrównoważony rozwój w samej Europie, jak i na zewnątrz niej.
Faktem jest, jak przyznają obserwatorzy tych protestów, że jeszcze nigdy w dziejach współczesnej Europy tak odmienne opcje polityczne "nie nadawały na tych samych falach". Widać to dobitnie, gdy analizuje się krytykę EMU. Wielu ekonomistów twierdzi, że EMU spowoduje wielki wzrost bezrobocia, poważne cięcia w wydatkach budżetowych. "Le Monde" pisze o nadciągającej rewolucji przeciwko globalizacji. W NSI stawia się sprawę jednoznacznie: jednym z czterech podstawowych założeń Strategii jest dążenie do stopniowego wypełniania kryteriów Unii Ekonomicznej i Monetarnej. W momencie przystępowania Polski do UE należy przedstawić realistyczny program spełnienia tych kryteriów w okresie kilkuletnim. Zresztą w Konstytucji RP pojawiły się wyraźne zapisy (np. o zakazie zwiększania długu publicznego ponad 60% PKB), które jednoznacznie potwierdzają chęć sprostania kryteriom zbieżności, ustanowionym w traktacie z Maastricht. W ten sposób przekreśla się z góry wszelką dyskusję na temat EMU i postępującej integracji europejskiej.
Pytaniem zasadniczym jest kształt integracji i szczegółowe zasady wzajemnej współpracy. Jest to dużo ważniejsze niż ustalenie konkretnej daty przystąpienia do UE. Doświadczenia innych państw oraz postępujący w trakcie Konferencji Międzyrządowej proces liberalizacji wymogu jednomyślności w głosowaniu (planowany udział Polski w KE to 8 głosów przy 87 głosach krajów "15") pokazują, że po ewentualnym podpisaniu traktatu zjednoczeniowego, pozostanie nam tylko stosowanie się do zaleceń Komisji lub płacenie pokaźnych kar. Z relacji prasowych wyłania się jednak dość niepokojący obraz sugerujący, że negocjatorzy ze strony Polski, jakby zaślepieni spodziewanymi korzyściami wypływającymi z faktu integracji, nie pamiętają o wszystkich kosztach tego procesu, a szczególnie o społecznych i ekologicznych aspektach tych kosztów. Przestrogi o "twardych negocjacjach" w tej "grze o losy całych branż" należy traktować niezwykle poważnie. Nie wszyscy jeszcze zdają sobie sprawę z tego, że to właśnie od tych negocjacji zależą losy nas wszystkich, a także pewnie losy naszych dzieci. Chodzi przecież o ustalenie rzeczywistych celów strategicznych, z których nie będzie można się już wycofać. Danuta Hubner, sekretarz KIE mówi wprawdzie o powołaniu 29 zespołów branżowych, a także zespołów "horyzontalnych" do spraw integracji europejskiej. Ale czy w zespole do spraw rolnictwa wspomina się o tym, że intensywne, zachodnioeuropejskie rolnictwo opiera się na błędach w sztuce gospodarowania i nie powinniśmy świadomie decydować się na popełnianie tych samych błędów? Czy w zespole do spraw transportu mówi się o zachowaniu transportu publicznego i zwiększeniu udziału kolei w przewozach? Czy też wprost przeciwnie? Czy w zespołach branżowych jest miejsce dla tych, którzy nie zgadzają się na wchodzenie do Unii "na kolanach" i przyjmowanie ideologii społeczeństwa nadkonsumpcyjnego, dławiącego się już z powodu swej niewydolności?
Oczywiście można liczyć na pewną dozę realizmu po stronie naszych partnerów - jak zapewnia ambasador Polski przy UE J. Truszczyński - która zezwoli nam na nieprzestrzeganie unijnych norm ochrony środowiska jeszcze przez wiele lat. Ciekawe, czy to będzie jedyny punkt w negocjacjach, gdzie obie strony zaprezentują zgodnie ten swoiście pojęty realizm? Krytycy modelu gospodarczego przyjętego w Maastricht coraz częściej przywołują różne wersje koncepcji ingerencji państwa w gospodarkę. Colin Hines, do niedawna jeszcze osoba odpowiedzialna za politykę gospodarczą w Greenpeace International, autor książki Nowy protekcjonizm: ochrona przyszłości przed wolnym rynkiem (The New Protectionism: protecting the future against free trade) mówi o odnowie znaczenia wspólnot lokalnych poprzez promocję samopomocy, lokalnej gospodarki i politycznej kontroli, ekorozwoju. To lokalne wspólnoty powinny przejąć kontrolę nad własną gospodarką i nastawić się na maksymalną różnorodność. Zamiast Jednolitego Rynku - rynek zróżnicowany, zamiast dominującej konkurencji - współpraca. Chodzi więc raczej o Europę umożliwiającą maksymalne zatrudnienie, bezpieczne i zrównoważone środowisko oraz demokratyczną kontrolę instytucji państwowych. Inni mówią o "zazielenieniu traktatu z Maastricht".
Dyrektywy UE zmuszają regiony do prowadzenia gospodarki całkowicie podporządkowanej potrzebom Jednolitego Rynku, a realizuje się to poprzez niezwykle jednostronne decyzje finansowe podejmowane w Brukseli. Coraz silniejsza konkurencja pomiędzy gospodarką globalną i lokalną zmusza biedniejsze regiony do obniżania i tak już niskich norm ekologicznych i społecznych. Póki co, słyszymy np. o proteście Komisji Europejskiej przeciwko zakazowi sprzedaży napojów chłodzących w puszkach. To organizacje ekologiczne w Danii wywalczyły kiedyś ten zakaz, ale trzeba będzie z tego zrezygnować, bo interesy międzynarodowych korporacji są odmienne. Do władz UE apelował premier Francji Alain Juppe, w imieniu 72% francuskiego społeczeństwa, aby zaniechać zmiany czasu zimowego na letni w trakcie roku, gdyż kłóci się to z naturalnym rytmem biologicznym ludzi i zwierząt. Niestety, interesy firm transportowych okazały się ważniejsze. Takich przykładów jest znacznie więcej.
Nie jest oczywiście prawdą, że traktat z Maastricht pomija problemy ochrony środowiska. Również w NSI mamy osobny rozdział na temat środowiska, który mówi o stwarzaniu podstaw dla długookresowego, szybkiego i zrównoważonego rozwoju gospodarczego, uwzględniającego wymogi ochrony środowiska. Ale z ochroną środowiska w traktacie jest chyba tak samo, jak z postulowaną decentralizacją i demokratyzacją podejmowanych działań czy z deklarowaną pełną jawnością: im więcej się o tym mówi, tym bardziej można być przekonanym, że coraz mniej się w tym kierunku robi. W NSI generalnie powtarza się te same sformułowania, które Komisja Europejska używała już wielokrotnie. Mówi się o włączeniu w proces decyzyjny społeczności lokalnych i wspaniałej perspektywie demokratycznej, bezpiecznej, silnej i zasobnej Polski. Doświadczenia historyczne przestrzegają nas jednak, że centralizacja władzy wcale nie pogłębia demokracji. A jeżeli towarzyszy temu głoszenie chwytliwych haseł i powszechny szum informacyjny, który służy - jak zwykle - zaspokojeniu interesów uprzywilejowanych grup, to dziwne wydaje się jedynie to, że organizacje pozarządowe są głuche i o problemie wolą nie mówić.
A więc, koledzy, czy nie powinno was zainteresować to, co w gabinetach właśnie teraz się ustala? A może by tak zrobić w końcu coś pożytecznego? Za kilka lat będzie już za późno. Jeżeli Unia wejdzie do Polski, to żadna z waszych kampanii nie będzie już miała sensu. No chyba, że tym na Zachodzie się uda.
Bolesław Rok
brok@waw.pdi.net
"Zielone Brygady. Pismo Ekologów" nr 5 (95), Maj '97