Przypisy

Rozdział 1. Od lokalnego do globalnego

Cytat na wstępie - Peter Rosset, The Case for small Farms: wywiad z Peterem Rossettem, „Multinational Monitor”, lipiec - sierpień 2000, s. 29 - 33.
1. To, co uznawane jest za małe, może różnić się znacząco w zależności od miejsca i zależy od kontekstu ekologicznego i społecznego. Na przykład w niektórych rejonach tropikalnych, mały obszar może oznaczać mniej niż pół lub jeden hektar, natomiast w USA farma może mieć 60 lub więcej hektarów i wciąż być uznawana za małe gospodarstwo. USDA określa wielkość farm pod względem osiąganych przez nie rocznych przychodów, a nie pod względem ich powierzchni. Małe farmy to te, których roczny dochód brutto wynosi 250 tys. dolarów lub mniej, co pozwala na duże zróżnicowanie w obrębie tej kategorii, ponieważ ponad 60% farm w Stanach Zjednoczonych wykazuje roczne dochody brutto poniżej 20 tys. dolarów (Agricultural Factbook, US Department of Agriculture, Waszyngton 1998). [powrót do tekstu]
2. Na podstawie danych dot. produkcji i dystrybucji FAO i Banku Światowego. Zob.: Jules Pretty, Regenerating Agriculture: Policies and Practice for Sustainability and Self Reliance (Earthscan, Londyn 1995). [powrót do tekstu]
3. G. A. Mingay (red.), The Agricultural Revolution, 1650-1880, Adam and Charles Black, Londyn 1977; Agriculture and Economics, Organization for Economic Cooperation and Development, Paryż 1965; E. Thomas, Introduction to Agricultural Economics, Thomas Nelson and Sons, Londyn 1956; Agriculture in the UK, 1995, Ministry of Agriculture, Fisheries and Food, HMSO, Londyn 1995. [powrót do tekstu]
4. W tej książce pojęcie pestycydów używane jest w znaczeniu ogólnym i obejmuje insektycydy, fungicydy, akarycydy, nemodycydy, i mitycydy. [powrót do tekstu]
5. Jules Pretty, The Living Land: Agriculture, Food and Community Regeneration in Rural Europe, Earthscan, Londyn 1998. [powrót do tekstu]
6. Dane statystyczne Kanady, Census of Agriculture, Farm Population 1991 oraz 1996, www.statcan.ca/english/censusag/apr26/can3.htm, 28.12.2001.
Government of Canada Digital Collections, The Lure of the Farm: Trends in Farm Populations in Canada, collections.ic.gc.ca/potato/thennow/movement.asp, 28.12.2001. [powrót do tekstu]
7. Farm Count at Lowest Point since 1850: Just 1.9 Million, „New York Times”, 10.11.1994; 1997 Census of Agriculture: United States Data, Tabela 1: Historical Highlights, US Department of Agriculture, National Agricultural Statistics Service, s. 10. [powrót do tekstu]
8. John Kelly, Corporations, Agencies Get Lion’s Share of Farm Subsidies, „Kansas City Star”, 9.9.2001. [powrót do tekstu]
9. Walston Hailed jako bohater małych farmerów, „Farmers Weekly Interactive”, 12.1.1999, www.fwi.co.uk. [powrót do tekstu]
10. Graham Harvey, The Killing of the Countryside, Jonathan Cape, Londyn 1996, s. 16. [powrót do tekstu]
11. Rosset, The Case for Small Farms. [powrót do tekstu]
12. Joel Dyer, Harvest of rage, Westview Press, Boulder 1998, s. 110. [powrót do tekstu]
13. Stewart Smith, Farming Activities and Family Farms: Getting the Concepts Right, zaprezentowane na sympozjum Kongresu Stanów Zjednoczonych: „Agricultural Industrialization and Family Farms”, 21.10.1992. [powrót do tekstu]
14. Agriculture Prices, USDA, National Agricultural Statistics Service, Waszyngton 1999. [powrót do tekstu]
15. Dyer, Harvest of Rage, s. 113. [powrót do tekstu]
16. Nicholas D. Kristof, As Life for Family Farmers Worsens, The Toughest Wither, „New York Times”, 2.4.2000, s. 1. [powrót do tekstu]
17. International Financial Statistics, luty 1999, 53: 2, International Monetary Fund, Statistics Department, Waszyngton 1999. [powrót do tekstu]
18. Studia porównywały produkt krajowy brutto (GDP) w różnych krajach z rocznymi przychodami korporacji. Top 100 World Economies, „The CCPA Monitor”, marzec 2001, s. 10. [powrót do tekstu]
19. Ian Johnson, Tens of Millions of Peasants Are Setting Off on China's New Long March to Find Hope and Work in the City, „The Guardian”, Londyn i Manchester, 3.11.1994, s. 13. [powrót do tekstu]
20. Dyer, Harvest of Rage, s. 70. [powrót do tekstu]
21. Down on the Farm: Romantic Notions of Rural Hardship Have Been Promoted by Greedy Landowner, „The Guardian”, Londyn i Manchester, 4.2.2000. [powrót do tekstu]
22. Caroline Lucas, The Crazy Logic of the Continental Food Swap, „Independent on Sunday”, 25.3.2001. [powrót do tekstu]
23. Tim Weiner, Aid to Farmers Put Parties in „Political Biddig Contest”, „New York Times”, 4.8.1999, s. A14; Dirk Johnson, As Agriculture Struggles, Iowa Psychologist Helps His Fellow Farmers Cope, „New York Times”, 30.5.1999, „National Report”, s. 12. [powrót do tekstu]
24. C. LeQuesne, Reforming World Trade: The Social Environmental Priorities, Oxfam, Oxford 1996. [powrót do tekstu]
25. Dan Rademacher, The Case Against the WTO, „Terrain”, wiosna 2000, s. 24. [powrót do tekstu]

a. Dyer, Harvest of Rage, s. 113 - 114. [powrót do tekstu]


Rozdział 2. Ekologia sprzedaży żywności

Cytat na wstępie - David Orr, Earth in Mind, Island Press, Waszyngton 1994, s. 50.
1. Winnie Hu, This Year, Crops Battle Nature's Other Extreme, „New York Times”, 23.7.2000, s. A-21. [powrót do tekstu]
2. Debi Barker i Jerry Mander, Invisible Government: The World Trade Organization: Global Government for the New Millennium?, International Forum on Globalization, San Francisco 1999, s. 22. [powrót do tekstu]
3. Stephanie Böge, Road Transport of Goods and the Effects on the Spatial Environment, Wuppertal Institute, Wuppertal 1993. [powrót do tekstu]
4. Transportation-Commodity Flow Survey, 1997, US Census Bureau, Waszyngton grudzień 1999, tabela 7. [powrót do tekstu]
5. Food Miles_Still on the Road to Ruin? Sustain: The alliance for better food and farming , Londyn 1999, s. 7. [powrót do tekstu]
6. Food and Agriculture Organization, FAOSTAT, apps.fao.org/page/collections?subset=agriculture, 28.12.2000. Podobne prawidłowości dotyczą również innych towarów. W 1998 r. import chleba w Wielkiej Brytanii wynosił 174 570 ton, a eksport 148 710 ton; import jajek i produktów jajecznych wynosił 21 979 ton, natomiast eksport 30 604 ton; import wieprzowiny wynosił 158 294 ton, a eksport 258 558 ton (Overseas Trade Data System, UK Trade Data in Food, Feed and Drink, Ministry of Agriculture, Fisheries and Food, HMSO, Londyn 1999). Zob. też: Caroline Lucas, Stopping the Great Food Swap: Relocalising Europe's Food Supply, marzec 2001,
www.carolinelucasmep.org.uk/publications/greatfoodswap.html. [powrót do tekstu]
7. Herman Daly, The Perils of the Free Trade, „Scientific American” 269: 5, listopad 1993, s. 51. [powrót do tekstu]
8. J. Kooijman, Environmental Assessment of Packaging: Sense and Sensibility, „Environmental Management” 17: 5, 1993; Raport Food Miles, SAFE Alliance, Londyn 1996. [powrót do tekstu]
9. Anon, Do you Need All the Packaging? Which? listopad 1993, s. 5. [powrót do tekstu]
10. Opakowania nie ulegające biodegradacji nie są jedynym odpadem, trafiającym na wysypiska śmieci. Tracimy cenne zasoby, nie wykorzystując odpadków organicznych. 1/4 londyńskich odpadków (900 000 tonrocznie) jest zielona i nadaje się do kompostowania, w większości jest to żywność (T. Garnett, Growing Food in Cities: A report to Highlights and Promote the Benefits of Urban Agriculture in the UK, SAFE Alliance and National Food Alliance, Londyn 1996). Przez tysiąclecia te odpady organiczne były wykorzystywane przez farmerów jako kompost lub jako pasza dla zwierząt. Teraz jest to problem, którego trzeba się pozbyć, wywożąc go ciężarówkami na wysypiska śmieci. [powrót do tekstu]
11. Incineration News, Environmental Research Foundation, „Rachel's Environment & Health Weekly”, nr 592, 2.4.1998. [powrót do tekstu]
12. W rzeczywistości supermarkety sprzeciwiały się użyciu opakowań zwrotnych, argumentując to tym, że ludzie nie będą chcieli z nich korzystać. Jednak z badań przeprowadzonych przez Friends of the Earth w Wielkiej Brytanii wynikało, że aż 84% konsumentów opowiedziało się za korzystaniem z nich. Survey of Public Attitudes to Returnable Bottles Friends of the Earth 1991, w: Hugh Raven i Tim Lang, Off Our Trolleys? Food Retailing and the Hypermarket Economy, Institute for Public Policy Research, Londyn 1995. [powrót do tekstu]
13. Harriet Festing, The Potential for Direct Marketing by Small Farms in the UK, „Farm Management” 9: 8, 1997, s. 409 - 421. [powrót do tekstu]
14. Farmers Market Facts, US Department of Agriculture, Agricultural Marketing Service, Waszyngton 2001. [powrót do tekstu]
15. Hugh Raven i Tim Lang, Off Our Trolley? Food Retailing and the Hypermarket Economy, Institute for Public Policy Research, Londyn 1995. [powrót do tekstu]
16. Transport Statistics: Travel to the Shop, Personal Travel Factsheet 6, Department of the Environment, Transport and the Regions, grudzień 1999, www.transtat.detr.gov.uk/facts (w chwili oddawania do druku polskiego wydania strona nie istniała), 22.3.2000. [powrót do tekstu]
17. Transport Statistics Great Britain: 1999 Edition, tabela 1.3, Department of the Environment, Transport and the Regions, www.transtat.detr.gov.uk/facts, 22.3.2000. [powrót do tekstu]
18. P. Kageson, Getting the Price Right: A European Scheme for Making Transport Pay Its True Costs, w: Raven i Lang, Off Our Trolleys? [powrót do tekstu]
19. D. Pearce, Blueprint 3: Measuring Sustainable Development, Earthscan, Londyn 1993. [powrót do tekstu]
20. Rodney E. Slater, Secretary of Transportation, list do Ala Gore’e, 12.3.1997, s. 2; Highlights of the FY 1997 Transportation Budget, US Department of Transportation, Waszyngton 1997. [powrót do tekstu]
21. Ten Questions on TENs, European Federation for Transport and Environment, Bruksela, s. 3 - 6. [powrót do tekstu]
22. Loan& Credit Summary (projekt zatwierdzony podczas spotkania zarządu Banku Światowego, grudzień 1996). [powrót do tekstu]
23. Glenn Switkes, Design Chosen for First Phase of Hidrovia, „World Rivers Review” 11: 2, czerwiec 1996. [powrót do tekstu]
24. Campbell Soup Company Annual Report, 1994, s. 6. [powrót do tekstu]
25. Where the Admen Are, „Newsweek”, 14.3.1994, s. 34. [powrót do tekstu]
26. Cracking the Code, Interagency Group on Breastfeeding Monitoring, przedstawione w: „INFACT Canada Newsletter”, zima 1997; Baby Milk Action, brytyjscy członkowie organizacji International Baby Food Action Network przeprowadzili kampanię bojkotu Nestle. Więcej informacji: www.ibfan.org. [powrót do tekstu]
27. W: Alan Thein Durning, Can't Live Without It, „World watch”, maj - czerwiec 1993, s. 13. [powrót do tekstu]
28. Joel Bleifuss, Will Ronald Eat McCrow, „In These Times”, 19: 3, s. 13. [powrót do tekstu]

a. National Directory of Farmers Markets, US Department of Agriculture, Agricultural Marketing Service, Waszyngton 2001. [powrót do tekstu]
b. Jenny Hey, National Association of Farmers' Markets, korespondencja prywatna, 8.9.2000. [powrót do tekstu]
c. Patricia Brooks, Dreaming of Ripe, Juicy Tomatoes With Flavor?, „New York Times”, 3.10.1999, akapit 14, s. 1. [powrót do tekstu]
d. Research Brief #21: Community Supported Agriculture: Growing Food… and Community, Center for Integrated Agricultural Systems, University of Wisconsin, Madison 2000. [powrót do tekstu]
e. The Organic Food and Farming Report, 1999, Soil Association, Bristol 1999, s. 25. [powrót do tekstu]
f. T. Laird (1995), w: Richard Douthwaite, Short Circuit: Strengthening Local Economies for Security in an Unstable World, Green Books, Devon 1996, s. 308. [powrót do tekstu]
g. K. Furusawa (1994), Cooperative Alternatives in Japan, w: P. Conford (red.) A Future for the Land: Organic Practice from a global Perspective, Resurgence Books, Bideford 1994. [powrót do tekstu]
h. W: H. Festing, The Potential for Direct Marketing by Small Farms in the UK, „Farm Management” 9: 8, 1997. [powrót do tekstu]
i. Festing, „Farm Management”. [powrót do tekstu]
j. Liczby i dane pochodzą z: Transportation-Commodity Flow Survey, 1997, US Census Bureau, Economic Census, Waszyngton grudzień 1999, tabela 7. [powrót do tekstu]
k. Wielkość emisji CO2 przypadająca na tonę na km dla różnych środków transportu jest następująca: transport drogowy – 0,248 kg; kolej – 0,049 kg; statki – 0,036 kg; samoloty – 1,447 kg. Jules Pretty i in., The real Cost of the British Food Basket, Centre for Environment and Society, Department of Biological Sciences, Department of Economics, University of Essex, Colchester. [powrót do tekstu]
l. U.S. Agricultural Trade Update, US Department of Agriculture, Economic Research Service, 26.2.1999; Foreign Agricultural Trade of the United States, uzupełnienia na dany rok kalendarzowy. Dane podane w: Statistical Abstract of the United States, 1999, US Census Bureau, tabela 1120, s. 684. [powrót do tekstu]
m. Transportation-Commodity Flow Survey, US Census Bureau, 1997. [powrót do tekstu]
n. Transport Statistics Great Britain: 1999, Department of the Environment, Transport and the Regions, tabela 1. 13 (www.transtat.detr.gov.uk/facts, 22.3.2000). [powrót do tekstu]
o. UK Trade Data in Food, Feed and Drink Including Indigeneity and Degree of Processing, Ministry of Agriculture, Fisheries and Food, Overseas Trade Data System, uaktualniane co kwartał. [powrót do tekstu]
p. Angela Paxton, The Food Miles Report: The Dangers of Long Distance Food Transport, SAFE Alliance, Londyn 1994, s. 20. Podobne prawidłowości dotyczą również innych towarów. W 1998 r, import chleba w Wielkiej Brytanii wynosił 174 570 ton, a eksport 148 710 ton; import jajek i produktów jajecznych wynosił 21 979 ton, natomiast eksport 30 604 ton; import wieprzowiny wynosił 158 294 ton, a eksport 258 558 ton. UK Trade Data in Food, Feed and Drink, Ministry of Agriculture, Fisheries and Food, Overseas Trade Data System, HMSO, Londyn. Ostatnio aktualizowane w lipcu 1999). [powrót do tekstu]
q. Pretty i in., The Real Cost of the British Food Basket. [powrót do tekstu]


Rozdział 3. Ekologia produkcji żywności

Cytat na wstępie - Wendell Berry, The Unsettling of America, Sierra Club Books, San Francisco 1977.
1. Bill Duesing, Diversity, w: Living on the Earth, Long River Press, East Haven 1993, s. 22. [powrót do tekstu]
2. D. Korneck i H. Sukopp, Rote Liste in der Bundesrepublik Deutschland ausgestorbenen, verschollen und gefahrdeten Farn-und Blutenpflanzen und ihre Auswertung fur den Biotop-und Artenschutz, Bonn 1988. [powrót do tekstu]
3. Kenny Ausubel, Seeds of Change, HarperCollins, San Francisco 1994, s. 87. [powrót do tekstu]
4. Ausubel, Seeds of Change, s. 86. [powrót do tekstu]
5. Wiele chwastów ma swoje zastosowanie, nadają się one do jedzenia lub wykorzystuje się je jako lekarstwo, mogą one przyciągać pożyteczne owady, jak również spełniają one funkcję ozdobną. Słowo chwast zwykle jest określeniem rośliny niepożądanej na polach, niepożytecznej i stanowiącej zagrożenie dla upraw. [powrót do tekstu]
6. Sustainable Use of Soil. 19th Report RCEP, Cmnd 3165 Royal Commission on Environmental Pollution, HMSO, Londyn 1996. [powrót do tekstu]
7. Richard B. Alexander i Richard A. Smith, Nitrogen (as N) fertilizer use in the US, 1945-1985, US Geological Survey Open-file Report 90-130, 1990. [powrót do tekstu]
8. Nie sposób jest oszacować ilość pestycydów, które trafiają z pól do środowiska. Niektóre z nich bardzo łatwo przenoszą się do wody; inne szybko wnikają w glebę i pozostają w niej przez długi okres czasu. Wiadomo na pewno, że spora ilość pestycydów pochodzenia rolniczego jest przyczyną zanieczyszczeń środowiska. Więcej informacji: G. R. Conway i J. Pretty, Unwelcome Harvest: Agriculture and Pollution, Earthscan, Londyn 1991. [powrót do tekstu]
9. Derek C. G. Muir i Ross J. Nostrom, Persistent Organic Contaminants in Arctic Marine and Freshwater Ecosystems, „Arctic Research of the United States”, tom 8, wiosna 1994, s. 136-146; Derek C. G. Muir i in., Artic Marine Ecosystem Contamination, „The Science of the Total Environment”, tom 122, 1992, s. 75 - 134. [powrót do tekstu]
10. Frogs, Alligators and Pesticides, Environmental Research Foundation, „Rachel's Environment & Health Weekly”, nr 590, 19.3.1998. [powrót do tekstu]
11. Całkowita ilość azotu stosowanego w brytyjskim rolnictwie wynosiła w latach 90-tych 2,37 miliona ton rocznie, a wydajność plonów wynosiła jedynie 0,65 miliona ton. Równowaga w środowisku została zaburzona. J. Pretty, The Living Lands: Agriculture, Food and Community Regeneration in Rural Europe, Earthscan, Londyn 1998. Fosforany wykorzystywane na farmach są również przyczyną zanieczyszczeń wody: w Wielkiej Brytanii 43% fosforanów zawartych w wodzie jest pochodzenia rolniczego (29% pochodzi od bydła i 14% stanowią nawozy), w większości jest to połączone z erozją gleby na obszarach rolnych. Sustainable Use of Soil. 19th Report RCEP, Cmnd 3165 Royal Commission on Environmental Pollution, HMSO, Londyn 1996; P. J. A. Withers i G. C. Jarvis, Mitigation Options for Diffuse P Loss to Water, „Soil Use and Management”, tom 14, s. 186 - 192; Aquatic Eutrophication in England and Wales: A proposed Management Strategy, Environmental Agency, Bristol 1998. [powrót do tekstu]
12. Louisiana Universities Marine Consortium, notatka prasowa, 29.7.1999; Ronald C. Antweiler, Donald A. Goolsby i Howard E. Taylor, Nutrients in the Mississippi River, w: Robert H. Meade (red.), Contaminants in the Mississippi River, 1978-92, „US Geological Survey Circular” 1133 USGS, Reston, Va. 1995. Martwa strefa jest w gruncie rzeczy ogromną morską monokulturą. Nawozy spływające z pól drastycznie przyczyniły się do wzrostu alg u ujścia rzek Mississippi i Luizjana. Algi powodują zmniejszenie się zwartości tlenu w wodzie (eutrofizacja), co sprawia, że ryby i inne morskie stworzenia nie są w stanie przeżyć. Ten proces nie występuje wyłącznie w Zatoce Meksykańskiej — również w wielu innych rzekach przepływających przez tereny wiejskie, na których stosowane jest rolnictwo przemysłowe. [powrót do tekstu]
13. David Weir, The Bhopal Syndrome: Pesticides, Environment, and Health, Sierra Club Books, San Francisco 1987; Brojendra Nath Banerjee, Environmental Pollution and Bhopal Killings, Gian Publishing House, Delhi 1987. [powrót do tekstu]
14. Helena Norberg-Hodge, Ancient Futures: Learning from Ladakh, Sierra Club Books, San Francisco 1991 i Rider Books, Londyn 2000 (wyd. poprawione). Zob. też: Edward Goldsmith, Learning to Live With Nature: The Lessons of Traditional Irrigation, „The Ecologist” 28: 3, maj/czerwiec 1998. [powrót do tekstu]
15. Aleta Brown, Tehri Stalled by Powerful Fast, „World River Review” 11: 3, llipiec 1996. [powrót do tekstu]
16. F. Ghassemi, A. J. Jakeman i H. A. Nix, Salinisation of Land and Water Resources, CAB International, Wallingford Oxon 1995, s. 48. [powrót do tekstu]
17. Peter Goering, Helena Norberg-Hodge i John Page, From the Ground Up: Rethinking Industrial Agriculture, Zed Books, Londyn 1993, s. 28. [powrót do tekstu]
18. J. E. T. Moen i W. J. K. Brugman, Soil protection Programmes and Stategies in Other Community Member States: Examples from the Netherlands, w: H. Barth I P. L'Hermite (red.), Scientific Basis for Soil Protection in the European Community, Proceedings of EC Symposium, Berlin, październik 1986, s. 429 - 436. [powrót do tekstu]
19. Berry, The Unsettling of America, s. 62. [powrót do tekstu]
20. Wendell Berry, What Are People For?, w: What Are People For? Essays by Wendell Berry, Northpoint Press, San Francisco 1990, s. 124. [powrót do tekstu]
21. V. H. Heywood (red.), Global Biodiversity Assessment, opublikowane dla United Nations Environment Programme przez Cambridge University Press, 1995, s. 595. [powrót do tekstu]
22. Heywood, Global Biodiversity Assessment, s. 742. [powrót do tekstu]
23. Mike Toner, Cultivating Designer Fish, „Atlanta Journal”, 21.5.1999; Colin Tudge, The Engineer in the Garden, Jonathan Cape, Londyn 1993; Luke Anderson, Genetic Engineering, Food and Our Environment Green Books, Devon 1999. [powrót do tekstu]
24. Pomimo tego, sens stosowania nasion Roundup Ready polega na tym, że można stosować silniejsze dawki herbicydu bez obawy o zniszczenie uprawianej rośliny, to jednak firma Monsanto próbowała wprowadzić opinię publiczną w błąd, twierdząc, że w zmodyfikowanych genetycznie nasiona pozwolą zmniejszyć ilość potrzebnych herbicydów. Choć prawdą jest, że ilość herbicydu może być mniejsza, to jednak jego moc zwiększyła się. Zanim nasiona Roundup Ready trafiły na rynek, Monsanto musiało lobbować w amerykańskiej Agencji Ochrony Środowiska (Environmental Protection Agency), aby dopuściła zwiększony poziomu gliposatu (głównego toksycznego składnika Roundup Ready) z 6 części na milion do 20 części na milion, ponieważ inaczej nowa linia Roundup Ready nie byłaby skuteczna. EPA zgodziła się. Marc Lappé i Britt Bailey, Against the Grain: Biotechnology and the Corporate Takeover of Your Food, Common Courage Press, Monroe 1998, s. 75 - 76. [powrót do tekstu]
25. John E. Losey, Linda S. Rayor i Maureen E. Carter, Transgenic Pollen Harms Monarch Larvae, „Nature” 399: 673, 20.5.1999, s. 214. [powrót do tekstu]
26. David Barboza, Will Agbiotech's, Genetic Contamination Conquer the World?, „New York Times”, 10.6.2001. [powrót do tekstu]
27. Sarah Yang, Transgenic DNA discovered in native Mexican corn, according to a new Study by UC Berkeley researchers, notatka prasowa, University of California - Berkeley, 29.11.2001. [powrót do tekstu]
28. Barboza, Will Agbiotech's Genetic Contamination Conquer the World? [powrót do tekstu]
29. Claire Miller, w: GM Pollution Now Pervasive: Agency, www.theage.com.au, 30.4.2001. [powrót do tekstu]
30. Barboza, Will Agbiotech's Genetic Contamination Conquer the World? [powrót do tekstu]
31. Jeffrey Benner, Frankenbugs in the Wings, „Wired.com News”, 7.12.2001, www.wired.com/news/print/0,1294,48774,00.html. [powrót do tekstu]

a. The Organic Food and Farmaing Report, 1999, Soil Association, Bristol 1999, s. 22 - 24. [powrót do tekstu]
b. D. Cobb, R. Feber, A. Hopkins i L. Stockdale, Organic Farming Study, Global Environmental Change Programme, Briefing 17, University of Sussex, Falmer 1998; zob. też: The Biodiversity Benefits of Organic Farming, Soil Association, Bristol 2000. [powrót do tekstu]
c. N. Lampkin i C. Arden-Clarke, Economics and the Environment – Can Organic Farming Marry the Two?, w: M. Lampkin (red.), Collected Papers on Organic Farming, Centre for Organic Husbandry and Agroecology, Aberystwyth 1990. [powrót do tekstu]
d. N. Lampkin, Welsh Institute of Rural Studies, University of Wales, Aberystwyth; wszystkie dane i wykresy znajdują się na stronie internetowej Instytutu: www.wirs.aber.ac.uk/research. [powrót do tekstu]



Rozdział 4. Żywność i zdrowie

Cytat na wstępie - Vicki Williams, „USA Today”, 26.7.1985, w: A. V. Krebs, „The Agribusiness Examiner”, nr 48, 28.9.1999.
1. R. D Morgan (red.), Pesticides, Chemicals and Health, Edwards Arnold, Londyn 1992. [powrót do tekstu]
2. Pesticides and Agression, Environmental Research Foundation, „Rachel's Environment and Health Weekly”, nr 648, 29.4.1999. [powrót do tekstu]
3. Syndrom niebieskiego dziecka (ang. blue-baby syndrome) znany jest również pod nazwą methaemoglobinaemia. Jest on związany z zanieczyszczeniem wody przez bakterie oraz szeregiem innych czynników, w tym także zawartością azotanów w wodzie. G. R. Conway i J. Pretty, Unwelcome Harvest: Agriculture and Pollution, Earthscan, Londyn 1991; Peter Goering, Helena Norberg-Hodge i John Page, From the Ground Up: Rethinking Industrial Agriculture, Zed Books, Londyn 1993, s. 15. [powrót do tekstu]
4. Odnotowane w: S. Postel, Controlling Toxic Chemicals, „State of the World”, 1998, W. W. Norton, Nowy Jork 1998. [powrót do tekstu]
5. Food Adulteration and How to Beat It, London Food Commission, Unwin, Londyn 1998. [powrót do tekstu]
6. Pesticides and Agression, Environmental Research Foundation. [powrót do tekstu]
7. Worrisome Level of Pesticide Found in Environment, „Los Angeles Times”, 29.10.1999. [powrót do tekstu]
8. Steven F. Arnold i in., Synergistic Activation of Estrogen Receptor with Combinations of Environmental Chemicals, „Science”, tom 272, 7.6, 1996, s. 1489 - 1492. [powrót do tekstu]
9. Jennifer Ferrarre i in., Vermont's Atrazine Addiction, Food and Water, Inc., Walden 1997. [powrót do tekstu]
10. Environmental Protection Agency, Office of Pesticides Programs. Lista rakotwórczych pestycydów i ich status regulacji prawnej znajduje się na stronie EPA: www.epa.gov/pesticides/carlist. [powrót do tekstu]
11. Lennart Hardell i Mikael Eriksson, A Case-Control Study of Non-Hodgkin Lymphoma and Exposure to Pesticides, „Cancer” 85: 6, 15.3.1999, s. 1353 - 1360. [powrót do tekstu]
12. EU Gives Order to Destroy Belgian „Chicken a la Dioxin”, „Washington Post”, 3.6, 1999; Miriam Jacobs, The Belgian Chicken a la Dioxin Crisis, „The Ecologist” 29: 6, październik 1999. [powrót do tekstu]
13. Edward Goldsmith, Global Trade and the Environment, w: J. Mander i E. Goldsmith (red.), The Case Against the Global Economy, Sierra Club Books, San Francisco 1996. [powrót do tekstu]
14. Janet Raloff, Retail Meats Host Drug-resistant Bacteria, „Science News Online”, październik 2001, www.sciencenews.org/20011020. [powrót do tekstu]
15. Robert V. Tauxe, Emerging Foodborne Diseases: An Evolving Public Health Challenge, „Emerging Infectious Diseases”, 3: 4, październik - grudzień 1997. [powrót do tekstu]
16. Public Health Laboratory Service (Wielka Brytania), fakty i liczby na stronie: www.phls.co.uk/facts/NOIDS/foodAnnNots.htm, 28.12.2001. [powrót do tekstu]
17. Niepublikowany raport brytyjskich fizyków z czerwca 1998, wysłany do Ministry of Agriculture, Fisheries and Food (MAFF), w: Jules Pretty i in., An Assessment of the External Costs of UK Agriculture, Agricultural Systems, Londyn 1999. [powrót do tekstu]
18. A. V. Krebs, „The Agribusiness Examiner”, nr 68, 27.3.2000. [powrót do tekstu]
19. David R. Murray, Biology of Food Irradiation, Research Studies Press, Taunton 1990. [powrót do tekstu]
20. Irradiation By Any Other Name, Public Citizen, Critical Mass Energy Project, www.citizen.org/cmep, 19.4.2000. [powrót do tekstu]
21. Under the Food Scares, a Credibility Problem, „New York Times”, 4.7.1999. [powrót do tekstu]
22. Brewster Kneen, Farmageddon: Food and the Culture of Biotechnology, New Society Publishers, Gabriola Island 1999. [powrót do tekstu]
23. Hidden Costs of Animal Factories, Environmental Research Foundation, „Rachel's Environment & Health Weekly”, nr 690, 9.3.2000. [powrót do tekstu]
24. P. F. Harrison i J. Lederberg (red.), Antimicrobial Resistance: Issues and Options, National Academy Press, Waszyngton 1998; R. Wise i in., Antimicrobial Resistance, „British Medical Journal”, tom 317, s. 609 - 610. [powrót do tekstu]
25. Public Health Laboratory Service (Wielka Brytania), fakty i liczby na stronie: www.phls.co.uk/facts. [powrót do tekstu]
26. Environmental Research Foundation, Hidden Costs of Animal Factories. [powrót do tekstu]
27. A. V. Krebs, Hurricane Floyd and Corporate Hogs: North Carolina's 18,000 – Square mile Cesspool, „Agribusiness Examiner”, nr 48, 28.9.1999. [powrót do tekstu]
28. Milk, rBGH and Cancer, Environmental Research Foundation, „Rachel's Environment & Health Weekly”, nr 593, 9.4.1998. [powrót do tekstu]
29. Kneen, Farmageddon: Food and the Culture of Biotechnology, s. 64. [powrót do tekstu]
30. Bovine Spongiform Encephalopathy and Variant Creutzfeld-Jacob Disease: Background, Evolution, and Current Concerns, Centers for Disease Control, „Emerging Infectious Diseases” 7: 1, styczeń - luty 2001, www.cdc.gov/ncidod/eid//vol7no1/brown.htm; USDA, Meat and Poultry Labeling Terms, www.fsis.usda.gov/OA/pubs/lablterm.htm, 28.12.2001. [powrót do tekstu]
31. Mad Cow Disease in Humans, Environmental Research Foundation, „Rachel's Environment & Health Weekly”, nr 683, 20.1.2000. [powrót do tekstu]
33. Environmental Research Foundation, Mad Cow Disease in Humans. [powrót do tekstu]
34. Simon Bowers i Paul Brown, Swine Fever Crisis Hits Pig Farms, „The Guardian”, Londyn i Manchester, 12.8.2000, s. 2. [powrót do tekstu]

a. Zaadaptowane z: World in a Grain of Rice, „The Ecologist” 30: 9, grudzień 2000/styczeń 2001. [powrót do tekstu]
b. Report: Mass Production Promotes Food Poisoning, „Burlington Free Press”, 10.12.1997, s. 1. [powrót do tekstu]
c. Ross Hume Hall, The Other Cider the Farm Gate, „The Ecologist” 30: 4, czerwiec 2000, s. 31. [powrót do tekstu]
d. Joseph W. Luter III, w: A. V. Krebs, „Agribusiness Examiner”, nr 125, 19.9.2001. [powrót do tekstu]
e. The GMO Conundrum, „Acres USA”, czerwiec 2000, s. 3. [powrót do tekstu]
f. A. V. Krebs, „Agribusiness Examiner”, czerwiec nr 77, 6.6.2000. [powrót do tekstu]
g. A. V. Krebs, „Agribusiness Examiner”, nr 80, 28.6.2000. [powrót do tekstu]
h. Andrew Polack, 130 Nations Agree on Safety Rules for Biotech Food, „New York Times”, 30.1.2000, s. 1. [powrót do tekstu]


Rozdział 5. Żywność i ekonomia

Cytat na wstępie -: Richard Douthwaite, Short Circuit: Strengthening Local Economies for security in an Unstable World, Green Books, Dartington, Devon 1996, s. 282.
1. Komentarz autorstwa Earla Butza, Secretary of Agriculture pod rządami Richarda Nixona. [powrót do tekstu]
2. C. Cranbrook, The Rural Economy and Supermarkets, Great Gelmham, Suffolk 1997. [powrót do tekstu]
3. strona Vermont Fresh Network www.vermontfresh.net, 28.12.2001. [powrót do tekstu]
4. Za: Kirkpatrick Sale, Human Scale, Coward, McCann and Geoghegan, Nowy Jork 1980, s. 88 - 89. [powrót do tekstu]
5. H. Raven i M. Brownbridge, Why Small Farmers?, w: S. P. Carruthers i F. A. Miller (red.), Crisis on the Family Farm: Ethics or Economics?, „CAS Paper” 28, CAS, Reading 1996. [powrót do tekstu]
6. J. Pretty, The Living Land: Agriculture, Food and Community Regeneration in Rural Europe, Earthscan, Londyn 1998. [powrót do tekstu]
7. D. Cobs, R Feber, A. Hopkins, i L. Stockdale, Organic Farming Study, Global Environmental Change Programme, Briefing 17, University of Sussex, Falmer 1998. [powrót do tekstu]
8. Canada's Farm Crisis? What Farm Crisis?, „Financial Post” (Kanada), 18.1.2000. [powrót do tekstu]
9. Kai Mander i Alex Boston, Wal-Mart: Global Retailer, w: J. Mander i E. Goldsmith (red.) The Case Against the Global Economy, Sierra Club Books, San Francisco 1996. [powrót do tekstu]
10. Stewart Smith, Farming Activities and Family Farms: Getting the Concepts Right, zaprezentowane na sympozjum Kongresu Stanów Zjednoczonych: „Agricultural Industrialization and Family Farms”, 21.10.1992, s. 3. [powrót do tekstu]
11. Green Fields, Green Future, Greenpeace Publications, Londyn 1992. [powrót do tekstu]
12. Za: Richard Douthwaite, Short Circuit: Strengthening Local Economies For Security in an Unstable World, Green Books, Devon 1996, s. 283. [powrót do tekstu]
13. Farm Count at Lowest Point since 1850: Just 1.9 Million, „New York Times”, 10.11.1994. [powrót do tekstu]
14. Rural England: A Nation Committed to a Living Countryside, the Rural White Paper, DoE/MAFF, HMSO, Londyn 1995); Trouble in Store: Retail Locational Policy in Britain and Germany, Transport and Environmental Studies, Londyn 1988. [powrót do tekstu]
15. D. Hughes, Dancing with an Elephant: Building Partnerships with Multiples, dokument prezentowany podczas konferencji The Vegetable Challenge, Londyn 21.5.1996, The Guild of Food Writers. [powrót do tekstu]
16. Vania Grandi, Small Grocers Disappearing into History as Superstores Emerge in Italy, „Burlington Free Press” (Vermont), 2.1.1998, s. 6B. [powrót do tekstu]
17. John Kelly, Corporations, Agencies Get Lion's Share of Farm Subsidies, „Kansas City Star”, 9.9.2001. [powrót do tekstu]
18. Agricultural Export Assistance Update: Quarterly Report, czerwiec 2001, www.fas.usda.gov/excredits/quarterly/archive.html (w wydaniu oryginalnym podano: www.fas.usda.gov/excredits/quarterly/2001/june-sum.htm#market, w chwili oddawania do druku polskiego wydania strona nie istniała), 28.12.2001; David E. Rosenbaum, Corporate Welfare's New Enemies, „New York Times”, 2.2.1997; Leslie Wayne, Spreading Global Risk to American Taxpayers, „New York Times”, 20.9.1998, cz. 3, s. 1. [powrót do tekstu]
19. Timothy Egan, Failing Farmers Learn to Profit from Federal Aid, „New York Times”, 24.12.2000. [powrót do tekstu]
20. J. Pretty i in., The Real Cost of the British Food Basket, Centre for Environment and Society, Department of Biological Sciences, Department of Economics, University of Essex, Colchester, Wielka Brytania. [powrót do tekstu]
21. J. Pretty i in., An Assessment of the External Costs of UK Agriculture, Agricultural Systems, Londyn 1999. [powrót do tekstu]
22. Ralph Estes, Tyranny of the Bottom Line: Why Corporations Make Good People Do Bad Things, Berrett-Koehler, San Francisco 1996. [powrót do tekstu]
23. Mapping Undernutrition: An Ongoing Process, Food and Agriculture Organization, Rzym 1996. [powrót do tekstu]
24. Francis Moore Lappé i in., World Hunger: Twelve Myths (wyd. 2), Grove Press, Nowy Jork 1998, s. 9. [powrót do tekstu]
25. Peter Rosset, The Multiple Functions and Benefits of Small farm Agriculture in the Context of Global Trade Negotiations, Policy Brief nr 4, Institute for Food and Development Policy, Oakland 1999; R. Albert Berry i William R. Cline, Agrarian Structure and Productivity in Developing Countries, Johns Hopkins University Press, Baltimore 1979; Gershon Feder, The Relationship Between Farm Size and Farm Productivity, „Journal of Development Economics”, tom 18, 1985, s. 297 - 313. [powrót do tekstu]
26. P. Howard-Borjas, Women, Environment, and Sustainable Development, wewnętrzny dokument FAO opublikowany do celów dyskusji, 30.5.1992, s. 7. [powrót do tekstu]
27. Rosset, The Multiple Functions and Benefits of Small Farm Agriculture in the Context of Global Trade Negotiations. [powrót do tekstu]

a. J. Pretty i in., An Assessment of the Total External Costs of UK Agriculture, „Agricultural Systems” 65: 2, 2000, s. 113 - 136. [powrót do tekstu]
b. Howard Elitzak, Food Cost Review, 1950-97, „Agricultural Economic Report” nr 780, US Department of Agriculture. [powrót do tekstu]
c. Donald J. Hernandez, Population Change and the Family Environment of Children, U. S. Bureau of the Census. [powrót do tekstu]
d. Gender and Food Statistic, Food and Agriculture Organization, www.fao.org/Gender/en/stats-e.htm, 28.12.2001. [powrót do tekstu]


Rozdział 6. Żywność i społeczności

Cytat na wstępie - Art Gish, Food we Can Live With, „The Plain Reader”, Ballantine Books, New York 1998, s. 83.
1. The Facts of Global Life, materiał prasowy do: Human Development report 1999, UNDP, www.unpd.org/hdro/E5.html, 28.12.2001. [powrót do tekstu]
2. Do 2000 roku 20% najbogatszych Amerykanów uzyskiwało 49,7% całkowitego przychodu (w 1990 roku 46,6%), podczas gdy, dochód najbiedniejszych 20% Amerykanów zmniejszył się do 3,6% (w porównaniu do 3,9% w 1990 roku). Selected Measures of US Household Income Dispersion: 1967-2000, US Census Bureau, w: Current Population Reports, P60-213, Money Income the United States: 2000, Government Printing Office, Waszyngton 2001. [powrót do tekstu]
3. W: Joel Dyer, Harvest of Rage, Westview Press, Boulder 1998, s. 120. [powrót do tekstu]
4. Dyer, Harvest of Rage. [powrót do tekstu]
5. C. Cranbrook, The Rural Economy and Supermarkets, Great Gelmham, Suffolk 1997. [powrót do tekstu]
6. Patricia Brook, Dreaming of Ripe, Juicy Tomatoes With Flavor?, „New York Times”, 3.10.1999, akapit 14, s. 1. [powrót do tekstu]
7. Internet Software Provider Forms Food Alliance, „Financial Times” (Londyn), 17.2.2000. [powrót do tekstu]
8. State of the Countryside, Countryside Agency, Cheltenham 1999. [powrót do tekstu]
9. Wendell Berry, What Are People For?, w: What Are People For?: Essays by Wendell Berry, Northpoint Press, San Francisco 1990, s. 123. [powrót do tekstu]
10. Dirk Johnson, As Agriculture Struggles, Iowa Psychologist Helps His Fellow Farmers Cope, „New York Times”, 30.5.1999 (National Report Pages), s. 12. [powrót do tekstu]
11. Dyer, Harvest of Rage, s. 33. [powrót do tekstu]
12. Blair's Views on Rural Life on Slated by Advisers, „The Scotsman”, 4.2.2000. [powrót do tekstu]
13. Ian Johnson, Tens of Millions of Peasants Are Setting Off on China's New Long March to Find Hope and Work in the City, „The Guardian” (Londyn), 3.11.1994, s. 16; Preserving Global Cropland, „State of the World”, 1997, W. W. Norton, Nowy Jork 1997, s. 48. [powrót do tekstu]
14. David Morris, Unmanageable Megacities, „Utne Reader”, wrzesień - październik 1994, s. 80. [powrót do tekstu]
15. World Urbanization Prospects: The 1992 Revision, United Nations, Nowy Jork 1993, tabela A.11. [powrót do tekstu]
16. Helena Norberg-Hodge, Ancient Futures, w: D. Chiras (red.), Voices for the Earth: Vital Ideas from America's Best Environmental Books, Johnson Books, Boulder 1995. [powrót do tekstu]
17. W: A. V. Krebs, Cuba Readies for Second „Bay of Pigs” Landing, „Agribusiness Examiner”, nr 134, 26.11.2001. [powrót do tekstu]
18. Suzanne Daley, French See a Hero in War on „McDomination”, „New York Times”, 1