Wiele zachodnich firm oferuje naszym władzom budowę spalarni odpadów. Działania jakie podejmują świadczą jednak, że nie mają oni kompletnego pojęcia o obowiązujących w Polsce przepisach. Wydaje się też, że polscy partnerzy utwierdzają ich w mniemaniu, że wkraczają do kraju, który jest prawną pustynią. Tymczasem nasze przepisy bardzo szczegółowo regulują kwestię lokalizacji i budowy inwestycji szczególnie szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi.

Nonszalancja w uzgadnianiu lokalizacji inwestycji często nie popłaca. Bodaj najbardziej jaskrawym tego przykładem są próby budowy spalarni odpadów komunalnych przy ul. Zabranieckiej w Warszawie. W lipcu 1992r. burmistrz dzielnicy Warszawa Praga-Północ wydał dla "zakładu utylizacji" decyzję lokalizacyjną. Decyzja ta została, jako sprzeczna z prawem, oprotestowana przez organizacje ekologiczne. Zastrzeżenia zgłosił też Wydział Ochrony środowiska Urzędu Wojewódzkiego i Wojewódzki Inspektor Ochrony środowiska. Okazało się, że inwestycja nie posiadała wymaganych prawem uzgodnień, nie miała opracowanych ocen oddziaływania na środowisko, nie powiadomiono o niej organizacji ekologicznych, wreszcie nie wydano dla niej wskazań lokalizacyjnych lub zostały one wydane przez niewłaściwy organ. (Dziś już nikt nie chce się do tego przyznać.) Ukoronowaniem urągającego poszanowaniu prawa postępowania lokalizacyjnego była decyzja lokalizacyjna wydana przez niewłaściwy organ. (Decyzje o ustaleniu lokalizacji inwestycji wojewódzkich wydaje wojewoda.)

Na nic zdały się pozaprawne deklaracje Andrzeja Walewskiego, wiceministra ochrony środowiska, że "rozwiązania zawarte w koncepcji budowy Zakładu Unieszkodliwiania Stałych Odpadów Komunalnych spełniają wymagania racjonalności ekologicznej i można je uznać za inwestycję proekologiczną" (pismo GIOS-ZO-062-1/92). Nie powiodła się próba dezinformacji prokuratury przez Andrzeja Lecha Sapińskiego, wiceprezydenta Warszawy, że spalarnia nie jest inwestycją szczególnie szkodliwą dla środowiska i zdrowia ludzi w rozumieniu zarządzenia ministra ochrony środowiska (pismo GK-421/92). Efekt jest taki, że po dwóch latach sprawa znalazła się w punkcie wyjścia. Prezydent Warszawy musiał w końcu wznowić postępowanie lokalizacyjne uznając, że dotychczasowe nie było prawidłowe, a upoważniony do rozpatrzenia sprawy burmistrz Warszawy - Woli uchylił decyzję lokalizacyjną.

Na tym jednak nie koniec. Wydana w pośpiechu kolejna decyzja administracyjna została ponownie zawetowana przez organizacje ekologiczne, i ponownie uchylona - tym razem przez Kolegium Odwoławcze przy Sejmiku Samorządowym. Ciąg dalszy, zapewne, nastąpi...

Do jeszcze bardziej rażącego naruszenia prawa doszło w Bielsku-Białej, gdzie miejscowy Zakład Oczyszczania Miasta próbował wybudować spalarnię opon z pominięciem jakiegokolwiek postępowania administracyjnego. Jak, z rozbrajającą szczerością, stwierdził dyrektor Wydziału Ochrony środowiska UW: "Organ Samorządu Terytorialnego odstąpił w przedmiotowej sprawie (z różnych względów) odstąpił od pełnej procedury postępowania lokalizacyjnego".

Z pewnością nie trzeba dalej dowodzić, jak ważna jest znajomość przepisów dotyczących lokalizacji spalarni odpadów. Może ona stać się w ręku organizacji ekologicznych potężnym orężem w działaniach przeciw spalarniowemu lobby. Przejdźmy zatem do konkretów.

Art. 73.1. p.1. ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska z 31. stycznia 1980r. (Dz.U. z dn. 11.02.1980r. nr 3, poz. 6 z późniejszymi zmianami) zakazuje budowy w granicach administracyjnych miast zakładów stwarzających zagrożenie dla zdrowia ludzkiego. Ani ustawa, ani inne przepisy, nie zawierają kryteriów, wg. których zakłady zalicza się do "stwarzających zagrożenie". Można jednak przyjąć, że chodzi o zakłady z zarządzenia Ministra Ochrony środowiska, Zasobów Naturalnych I Leśnictwa z dn. 23. kwietnia 1990r. w sprawie inwestycji szczególnie szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi (M.P. nr 16, poz. 126). Spalarnia spełnia aż dwa warunki niezbędne dla zaliczenia do tego rodzaju inwestycji.

Reasumując, spalarnie spełniają dwa kryteria dla inwestycji szczególnie szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, i na terenie miast budować ich nie wolno!

&&&

Może się zdarzyć, że plan zagospodarowania przestrzennego gminy łamie powyższy zakaz. W takim przypadku ma zastosowanie art. 91 ust. 1 ustawy o samorządzie terytorialnym (Dz. U. nr 16, poz. 95 z 1990r. z późniejszymi zmianami), który stwierdza, że uchwała organu gminy sprzeczna z prawem jest nieważna. W konsekwencji uchwalenie planu zagospodarowania przestrzennego z naruszeniem przepisów o ochronie środowiska (a więc np. art. 73 ust.1) pociąga za sobą nieważność odnośnej uchwały. Dotyczy to także planów zagospodarowania uchwalonych przed wprowadzeniem reformy samorządowej w 1990r.

Budowa spalarni jest zazwyczaj poprzedzona odpowiednią uchwałą rady gminy, miasta, a w Warszawie dzielnicy - gminy. Jest to dokładnie taka sama sytuacja jak opisana powyżej i pozwala na skorzystanie z uprawnień zawartych w art. 101. ust. 1. ustawy o samorządzie terytorialnym:

Niestety po upływie jednego roku od daty podjęcia sąd nie może stwierdzić nieważności uchwały, może jedynie wstrzymać jej wykonanie.

&&&

Planowanie przestrzenne jest w Polsce dwuetapowe - najpierw udziela się wskazań lokalizacyjnych, a następnie wydaje decyzję o ustaleniu lokalizacji.

Zgodnie z art. 38. ustawy o planowaniu przestrzennym (Dz. U. z 1989r. nr 17, poz. 99 z późniejszymi zmianami) wskazań lokalizacyjnych (tzn. co najmniej dwóch!) udziela Centralny Urząd Planowania w odniesieniu do inwestycji o znaczeniu krajowym, wojewoda w odniesieniu do inwestycji o znaczeniu wojewódzkim, wreszcie organ gminy (prezydent, burmistrz, wójt) w odniesieniu do inwestycji lokalnych. O zaliczeniu inwestycji do którejś z wymienionych grup rozstrzyga par. 1. rozporządzenia Rady Ministrów z dn. 27 czerwca 1985r. w sprawie podziału inwestycji (tekst jednolity w Dz. U. z 1990r. nr 11, poz. 75). W powyższym rozporządzeniu nie zostały co prawda uwzględnione spalarnie odpadów, są natomiast elektrownie (inwestycje krajowe) oraz elektrociepłownie i ciepłownie (inwestycje wojewódzkie). Ponieważ spalarnia to, jak mówią slogany reklamowe, "likwidacja odpadów w połączeniu z odzyskiem energii" więc należy ją zaliczyć do jednej z powyższych grup inwestycji. Ponadto w ww. rozporządzeniu wymieniono międzygminne wysypiska odpadów (jako inwestycje wojewódzkie), a jednym z elementów "zakładu utylizacji" jest zawsze budowa składowiska odpadów (przed i po spaleniu). Spalarnie odpadów komunalnych będą zazwyczaj obsługiwać kilka gmin w obrębie jednego województwa, będą więc inwestycjami wojewódzkimi, dla których wskazań udziela wojewoda.

Decyzję o ustaleniu lokalizacji inwestycji o znaczeniu krajowym wydaje wojewoda, a o znaczeniu wojewódzkim i lokalnym (z pewnymi wyjątkami) organ gminy. Wydanie decyzji lokalizacyjnej musi zostać poprzedzone uzyskaniem wskazań (par. 3. powyższego rozporządzenia RM). Jest to o tyle ważne, że procedura udzielania wskazań jest obwarowana ostrzejszymi rygorami z punktu widzenia ochrony środowiska od procedury wydawania samej decyzji.

&&&

W celu uzyskania wskazań lokalizacyjnych i decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji szczególnie szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi (a więc np. spalarni odpadów) inwestor musi dokonać szeregu uzgodnień i wykonać dwie oceny oddziaływania na środowisko.

Art. 39. ustawy z dn. 12 lipca 1984r. o planowaniu przestrzennym (Dz. U. z 1989r. nr 17, poz. 99 z późniejszymi zmianami) stwierdza, że lokalizacja inwestycji szczególnie szkodliwej dla środowiska i zdrowia ludzi wymaga uzgodnienia z Ministrem Ochrony środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa i Głównym Inspektorem Sanitarnym po przedłożeniu odpowiedniej oceny oddziaływania na środowisko. Także zgodnie z par.4 ust. 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dn. 27. czerwca 1985r. (Dz.U. nr 11, poz. 75 z 1990r.) w sprawie podziału inwestycji oraz zakresu, zasad i trybu ustalania ich lokalizacji, do wniosku o udzielenie wskazań lokalizacyjnych inwestycji "której wykonanie mogłoby spowodować pogorszenie stanu środowiska, należy dołączyć ocenę oddziaływania tej inwestycji na środowisko". Ocena ta powinna być wykonana przez rzeczoznawcę wskazanego przez wojewodę i odpowiadać warunkom określonym w zarządzeniu Ministra OśZNiL z 23. kwietnia 1990r. w sprawie inwestycji szczególnie szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi (M.P. nr 16, poz. 126). Tak więc na etapie udzielania wskazań lokalizacyjnych należy uzyskać pozytywną opinię ministra ochrony środowiska, który przed podjęciem decyzji zasięga opinii komisji ds. ocen oddziaływania na środowisko (zarządzenie nr 22 Ministra OśZNiL z 29. grudnia 1989r.).

Przed wydaniem decyzji o ustaleniu lokalizacji (drugim etapem planowania) inwestor musi, zgodnie z par. 6. ww. rozporządzenia Rady Ministrów z 27. czerwca 1985r., przedłożyć kompleksową OOś. Inwestor ma wolną rękę przy wyborze biegłego, który wykona tę drugą opinię, o ile biegły ten znajduje się na liście rzeczoznawców Ministra OśZNiL.

&&&

Przed przystąpieniem do budowy inwestor musi wystąpić do kierownika urzędu rejonowego o zatwierdzenie planu realizacyjnego i wydanie pozwolenia na budowę. (Postępowanie to jest regulowane ustawą prawo budowlane - Dz. U. z 1974r. nr 38, poz. 229 z późniejszymi zmianami). Zanim jednak to zrobi, ma obowiązek dokonania kolejnych uzgodnień - tym razem z wojewodą. Mówi o tym art. 68 pkt. 5 ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska: "Rozwiązania projektowe inwestycji mogących pogorszyć stan środowiska podlegają ocenie rzeczoznawcy wskazanego przez wojewodę w zakresie oddziaływania tych inwestycji na środowisko i uzgodnieniu z tym organem. Wyrażenie zgody następuje w formie decyzji." (Gdy uzgodnienie ma być podstawą do wydania decyzji o pozwoleniu na budowę, to następuje w formie postanowienia.)

Obowiązek dokonania uzgodnień z wojewodą wynika także z rozporządzenia Rady Ministrów z 30. września 1980r. w sprawie ochrony środowiska przed odpadami (Dz. U. z dn. 5. listopada 1980r. nr 24 poz. 91). Par. 8. rozporządzenia mówi:

Także w tym etapie postępowania lokalizacyjnego (podobnie do opisanych powyżej) mogą uczestniczyć na prawach strony organizacje społeczne. W dodatku status strony przysługuje wszystkim osobom, których interes może zostać naruszony w związku z realizacją inwestycji, i które zgłosiły do niej zastrzeżenia. Na urzędzie ciąży też obowiązek wcześniejszego powiadomienia ww. osób o przygotowywanej inwestycji. Naruszenie którejś z powyższych zasad jest podstawą do uchylenia decyzji o pozwoleniu na budowę.

&&&

Za naruszenie zakazu z art. 73 ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska (a więc np. wydanie decyzji o budowie spalarni na terenie miasta) grozi odpowiedzialność karna z art. 106 tejże ustawy.

&&&

Procedura lokalizacyjna spalarni odpadów toksycznych w niczym nie różni się od spalarni odpadów komunalnych. Jej szczególna szkodliwość dla środowiska i zdrowia ludzi nie podlega dyskusji.

&&&

W przypadku małych spalarni, np. przyszpitalnych spalarniach odpadów, trudniej jest wykazać, że są one inwestycjami szczególnie szkodliwymi dla środowiska i zdrowia ludzi. Pierwszy z warunków wymienionych w pierwszej części tekstu, a dotyczący ilości emitowanych zanieczyszczeń, nie będzie zazwyczaj spełniony - spalarnie odpadów szpitalnych spalają kilkaset, a najwyżej kilka tysięcy, ton odpadów rocznie. Drugie kryterium pozostaje jednak nadal spełnione i można się na nie powoływać. (Nawet gdyby uznać, że mała spalarnia nie jest szczególnie szkodliwa, to bez wątpienia jej powstanie może spowodować pogorszenie stanu środowiska. W takim przypadku także obowiązuje wykonanie kompleksowej OOś.)

Małe spalarnie mogą także nie spełniać kryteriów dla inwestycji wojewódzkich - będą wtedy inwestycjami lokalnymi. (Chyba, że będą obsługiwać kilka gmin lub gdy będzie je można potraktować jako ciepłownie.) Wskazania lokalizacyjne dla inwestycji lokalnych wydaje organ gminy (prezydent, burmistrz, wójt), a decyzja o ustaleniu lokalizacji podlega uzgodnieniu z wojewodą. Pozostałe elementy procedury lokalizacyjnej nie ulegają zmianie.

Poważne zagrożenie mogą natomiast stanowić spalarnie mobilne, gdyż nie będą one podlegać opisanej procedurze lokalizacyjnej, podobnie jak przebudowa i rozbudowa istniejących spalarni

&&&

Ten krótki tekst nie wyczerpuje oczywiście wszystkich zagadnień związanych z lokalizacją spalarni. Myślę, że wypada przytoczyć jeszcze jeden przepis (z ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska), którego naruszenie może być podstawą do żądania (w ostateczności nawet przed Naczelnym Sądem Administracyjnym) wznowienia postępowania lub stwierdzenia nieważności decyzji lokalizacyjnej:

Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych

powstała w Krakowie w 1989 roku. Jej celem statutowym jest działanie na rzecz poprawy stanu środowiska. Cel ten Fundacja realizuje przez edukację ekologiczną i wsparcie pozarządowych ruchów ekologicznych.

Fundacja współpracuje z wieloma krajowymi i zagranicznymi organizacjami i instytucjami, zajmującymi się ochroną środowiska. Należą do nich między innymi: The German Marshall Fund - Environmental Partnership for Central Europe, Regional Environmental Center for Central and Eastern Europe, Greenpeace International, Milieukontakt Oost-Europa, Milieu Defensie (Friends of the Earth - Holland), Natuur en Milieu Overijssel, Narodowy Fundusz Ochrony środowiska, Fundacja Dzieci i Młodzieży oraz wiele innych.

"10% MNIEJ - śmieci w Krakowie" to kampania mająca na celu ograniczenie strumienia odpadów trafiających na wysypiska przez promocję opakowań wielorazowych, segregację odpadów i ich powtórne wykorzystanie. Projekt, oprócz części edukacyjnej, składa się z pilotażowego projektu segregacji odpadów na niektórych krakowskich osiedlach oraz w szkołach.

"Kraków miastem rowerów" - kampania, której celem jest ograniczenie energochłonności transportu, zanieczyszczeń i zajęcia terenu, powodowanych motoryzacją. Kampania to z jednej strony nacisk na władze, aby budowano drogi rowerowe, z drugiej edukacja społeczeństwa, by rower stał się codziennym środkiem transportu.

"Edukacja Ekologiczna" - projekt, w ramach którego powstają zestawy przedstawiające uczniom wybrane problemy z dziedziny ochrony środowiska. Dotychczas powstały materiały "Pogoda", "śmieci" i "Woda". Przewidziany jest zestaw "Motoryzacja". Oprócz materiałów pisemnych, w zestawach znajdują się inne środki dydaktyczne, niezbędne nauczycielom i uczniom.

Wydawnictwo "Zielone Brygady" - publikuje między innymi polskojęzyczny miesięcznik "Zielone Brygady - pismo ekologów", anglojęzyczny kwartalnik "Green Brigades" i wielojęzyczne pismo organizacji ekologicznych euroregionu karpackiego "Grasshopper". "Zielone Brygady" to najstarsze ogólnopolskie pismo ruchu ekologicznego, poświęcone nie tylko działalności na rzecz środowiska, ale też pokoju, wegetarianizmu, zwierząt, praw człowieka, równouprawnienia mniejszości i grup dyskryminowanych. Ukazuje się od 1989 roku i służy jako podstawowy środek wymiany informacji wielu grupom ekologicznym z całej Polski oraz prezentacji polskich problemów ekologicznych za granicą.

Pod tym samym adresem mieszczą się:

• Environmental Partnership for Central Europe;
• Klub "Animals";
• Krakowska Grupa Federacji Zielonych;
• Regionalny Ośrodek Edukacji Ekologicznej;
• Studencka Grupa Rejonowa Straży Ochrony Przyrody;
• Wydawnictwo "Zielone Brygady".