Piotr Rymarowicz, Justyna Wysocka

Zagospodarowanie odpadów komunalnych w Polsce - analiza stanu obecnego i postulowane kierunki działań

Wymogi UE - czy czeka nas katastrofa?

Zgodnie z art. 5 ust. 2 i art. 18 Dyrektywy 1999/31/EC o składowiskach odpadów, należy ograniczyć ilość składowanych odpadów biodegradowalnych docelowo w roku:

• w 2006 r. - do 75% masy odpadów z 1995 r.
• w 2009 r. - do 50%
• w 2016 r. - do 35%

Jak wyliczył dr Bolesław Maksymowicz z Ośrodka Badawczo-Rozwojowego Ekologii Miast, można przyjąć, że w roku 1995 (bazowym):
w masie 11,4 mln ton zebranych odpadów komunalnych było średnio 5,2 mln ton odpadów biodegradowalnych (ok. 45%),
unieszkodliwiono przez kompostowanie ok. 0,2 mln ton odpadów zmieszanych, czyli ok. 0,09 mln ton odpadów biodegradowalnych (ok. 0,017% wag.).

Z danych GUS wynika, że:

• w Polsce dominuje kompostowanie odpadów zmieszanych jako unieszkodliwianie biologiczne,
• ilość odpadów unieszkodliwionych przez kompostowanie to 1,77 - 1,8% wag. odpadów wytworzonych w danym roku (200,6 - 225,0 tys. ton).
  Przed Polską stoi zadanie zredukowania w procesach tlenowego lub beztlenowego rozkładu lub termicznego przekształcenia lub ich kombinacji:
• ok. 1,3 mln ton odpadów biodegradowalnych najpóźniej do r. 2010 (14-krotny wzrost w stosunku do 1995 r.);
• ok. 2,6 mln ton - najpóźniej do r. 2013 (29-krotny wzrost);
• ok. 3,5 mln ton - najpóźniej do r. 2020 (39-krotny wzrost).

Oznacza to, że do r. 2010 musimy wydać na instalacje do przetwarzania biomasy:

• co najmniej 7,1 mld zł (1,7 mld Euro) w przypadku, gdyby biomasa miała być spalana (oczywiście przy założeniu, że spalane będą odpady zmieszane, "surowe")
• ok. 1,8 mld zł (0,41 mld Euro) w przypadku kompostowania odpadów zawierających biomasę bez selekcji "u źródła" (czyli podobnie jak w powyższej opcji zmieszanych)
• ok. 0,8 mld zł (0,19 mld Euro) w przypadku kompostowania wyselekcjonowanej biomasy lub mniej, jeśli część biomasy będzie kompostowana w systemie otwartym, a część mieszkańców miast uda się przekonać do kompostowania przydomowego.

Biorąc pod uwagę, że środki UE na inwestycje w dziedzinie ochrony środowiska to obecnie ok. 2 mld Euro (głównie Fundusz Spójności) łącznie na wszystkie grupy zadań, tylko wykorzystanie ich na budowę instalacji do kompostowania (lub beztlenowego przetwarzania) stwarza szansę na wypełnienie wymogów UE.

Podatek - lek na całe zło?

Pojawiają się głosy, że w celu uporządkowania gospodarki odpadami komunalnymi, należy wprowadzić powszechną opłatę za zbiórkę odpadów (w formie daniny publicznej). Nie jest to jednak dobre rozwiązanie, gdyż oznaczałoby przywrócenie monopolu gminy na odbieranie odpadów komunalnych od właścicieli nieruchomości. Działania takie naruszałyby zasadę swobody działalności gospodarczej, oznaczałyby znaczny wzrost opłat i byłyby sprzeczne z konstytucją. Ponadto system taki zniechęcałby do segregacji odpadów, gdyż opłata nie byłaby zależna od ich ilości. Obecnie, w większości gmin, za odpady zebrane selektywnie mieszkaniec nie ponosi opłaty; płaci jedynie za pozostałe zależnie od ich ilości, co motywuje do gromadzenia surowców wtórnych.

Rewolucja w śmieciach

Na początku października Ministerstwo Środowiska zaprezentowało "Koncepcję systemu gospodarki odpadami komunalnymi w Polsce". Zmienia ona całkowicie obowiązujący system gospodarki odpadami komunalnymi, przenosząc na nasz grunt rozwiązania wprowadzone w niektórych wysoko rozwiniętych krajach UE (lecz nie koniecznie dobre).

Główne założenia proponowanego systemu są następujące:

1.Gmina będzie właścicielem odpadów komunalnych i jej zadaniem będzie zorganizowanie systemu zbierania odpadów komunalnych spełniającego określone wymagania i obejmującego swoim zasięgiem 100% mieszkańców.
2.Stracą ważność umowy na wywóz odpadów zawarte pomiędzy firmami zajmującymi się zbiórką odpadów komunalnych a ich wytwórcami. Gmina będzie odpowiedzialna za ustalanie stawek opłat za zbiórkę odpadów, a mieszkańcy będą zobowiązani wpłacać ją na konto urzędu (wspomniany już parapodatek).
3.Gmina (poprzez organ wykonawczy, tj. wójta, burmistrza lub prezydenta miasta) będzie obowiązana do zorganizowania systemu selektywnego zbierania odpadów. Niezależnie od wielkości gminy, będzie ona zobowiązana do selektywnego zbierania odpadów niebezpiecznych, znajdujących się w odpadach komunalnych, aby wydzielić je z ich strumienia - poprzez zorganizowanie punktów zbierania tych odpadów, gdzie mieszkańcy mogliby je oddawać bezpłatnie. Towarzyszyć temu powinno prowadzenie odpowiednich działań informacyjno-edukacyjnych przez gminę. Ponadto gmina będzie obowiązana do zbierania pozostałych odpadów komunalnych w formie zmieszanej (zwanych dalej zmieszanymi odpadami komunalnymi).

Natomiast zadaniem województwa samorządowego (poprzez organ wykonawczy, tj. marszałka województwa) będzie zapewnienie działania (poprzez prowadzenie lub zlecenie prowadzenia) instalacji przetwarzania zmieszanych odpadów komunalnych (metodami mechaniczno-biologicznymi lub termicznymi), aby przygotować je do składowania (pozbawić je odpadów ulegających biodegradacji), składowisk odpadów powstałych po przetworzeniu odpadów komunalnych, instalacji do kompostowania odpadów zielonych, instalacji do zagospodarowania odpadów wielkogabarytowych, odpadów z remontów i odpadów niebezpiecznych (poza tymi, które pozostają w gestii organizacji odzysku).

Województwo samorządowe byłoby odpowiedzialne za:

• budowę i eksploatację instalacji do przetwarzania zmieszanych odpadów komunalnych oraz instalacji do unieszkodliwiania pozostałości po tych procesach,
• budowę i eksploatację instalacji do kompostowania odpadów zielonych,
• budowę i eksploatację instalacji do odzysku lub unieszkodliwiania odpadów wielkogabarytowych i odpadów z remontów,
• budowę i eksploatację instalacji do unieszkodliwiania odpadów niebezpiecznych,
• w przypadku zlecenia usług określonych w pkt. 1-4, organizowanie przetargów, podpisywanie umów i kontrolowanie ich realizacji,
• podpisywanie umów z poszczególnymi gminami i kontrolowanie ich realizacji.

Województwo samorządowe byłoby zatem odpowiedzialne za przetwarzanie, odzysk i unieszkod­liwianie pewnych rodzajów odpadów komunalnych i w tym zakresie będzie ponosiło koszty inwestycyjne i eksploatacyjne. Źródłem finansowania byłyby wpłaty z gmin.
Należy wątpić czy samorządy lokalne zgodzą się na tak radykalne zmiany w systemie gospodarki odpadami komunalnymi, a przede wszystkim na odebranie środków na zagospodarowanie odpadów, przejęcie przez województwa już wykonanych obiektów i instalacji oraz nałożenie na siebie obowiązków w zakresie zbiórki odpadów niebezpiecznych (budowa i eksploatacja gminnych punktów zagospodarowania odpadów niebezpiecznych, tzw. GPZONów). Ponadto można się obawiać, że "europeizacja" systemu zagospodarowania odpadów będzie oznaczała "europeizację" opłat za zbieranie odpadów (czyli ich kilku-, a może nawet kilkunastokrotny wzrost).

W "Koncepcji..." znalazł się też bezwzględnie słuszny postulat podniesienia wysokości opłaty za korzystanie ze środowiska w przypadku składowania nieselektywnie zbieranych odpadów komunalnych, aby wymusić ich przetwarzanie oraz zapewnić opłacalność innych metod zagospodarowania odpadów komunalnych. Tyle, że zamiast zgłaszania takiego postulatu, Ministerstwo powinno to po prostu zrobić.

Wydaje się, że pomieszanie słusznych postulatów, np. doprecyzowania obowiązku selektywnej zbiórki odpadów przez gminę razm z wysoce kontrowersyjnymi jak parapodatek śmieciowy, spowoduje, że koncepcja (jak już nieraz bywało) ugrzęźnie w nie kończących się sporach.
Kraków, listopad 2004

Piotr Rymarowicz, Justyna Wysocka

Piotr Rymarowicz (prym@fwie.most.org.pl) jest dyrektorem Fundacji Wspierania Inicjatyw Ekologicznych z Krakowa oraz wiceprzewodniczącym Towarzystwa na rzecz Ziemi z Oświęcimia.
Justyna Wysocka prowadzi w Fundacji Wspierania Inicjatyw Ekologicznych kampanię na rzecz wprowadzenia systemu zbiórki baterii.

Fragmenty opracowania Zagospodarowanie odpadów komunalnych w Polsce - analiza stanu obecnego i postulowane kierunki działań przygotowanego przez Instytut Ekonomii Środowiska (www.iee.org.pl).

Zob. także: Piotr Wrzosiński, Polska - naturalnie w Europie