| Zanim wejdziesz na drzewo. Poradnik prawny obrońcy środowiska |
W rozdziale tym zostaną omówione tylko niektóre, wybrane akty dotyczące aspektu udziału społeczeństwa w ochronie środowiska. Są to:
Wydaje się, że są to najważniejsze akty tzw. miękkiego prawa międzynarodowego (soft law) niewiążącego w zakresie międzynarodowego prawa ochrony środowiska.
Deklaracja sztokholmska uważana jest za podstawę międzynarodowego prawa ochrony środowiska.
Deklaracja sztokholmska odegrała ważną rolę także dla interesującego nas problemu udziału społeczeństwa w ochronie środowiska. Najistotniejszym elementem tego aktu jest uznanie prawa do czystego, zdrowego środowiska za podmiotowe prawo człowieka5. Prawo do czystego środowiska miało być odtąd prawem o takiej samej mocy, jak prawo do życia czy prawo własności. To uznanie wywiera ogromny wpływ na udział społeczeństwa w ochronie środowiska, bowiem prawo podmiotowe daje osobie uprawnionej roszczenie o ochronę tego uprawnienia. W ten sposób społeczeństwo otrzymało możliwość udziału poprzez prawo do dochodzenia roszczeń płynących z kolejnego prawa podmiotowego człowieka. Ponadto w Deklaracji po raz pierwszy zwrócono także w sposób bezpośredni uwagę na problem odpowiedzialności i udziału społeczeństwa w ochronie środowiska.
Jak zawsze, realizacja praw związana jest ze świadomością ludzi, że
Stąd płynie pierwszy obowiązek państwa - konieczność edukacji. Dopiero świadome ekologicznie społeczeństwo może skutecznie działać na rzecz środowiska.
Znaczenie dla poruszanego zagadnienia mają w Deklaracji Sztokholmskiej zasady 1 i 19. Zasada pierwsza6 zwraca uwagę na to, że to człowiek ponosi odpowiedzialność za ochronę i poprawę środowiska. Właśnie tak, człowiek, nie rząd, nie państwo7. To świadome zwrócenie uwagi, że ta odpowiedzialność spoczywa na każdym człowieku indywidualnie. Ma on oczywiście możliwość zorganizowania się w celu skuteczniejszego dochodzenia swych praw, czy realizowania obowiązków.
Zasada 19 zwraca uwagę na konieczność edukacji zarówno młodzieży jak i dorosłych. Tylko edukacja może zapewnić odpowiedzialne postępowanie osób prywatnych, przedsiębiorstw i całych społeczności w dziedzinie ochrony i poprawy stanu środowiska. Poza tym w sytuacji, w której już dojdzie do zagrożenia dla środowiska tylko świadome ekologicznie i znające swe prawa społeczeństwo będzie potrafiło wystąpić przeciwko temu.
Drugim ważnym aspektem tych zasad jest zwrócenie uwagi na to, że na szczeblu jakiejś społeczności podejmowane są trafniejsze i skuteczniejsze decyzje niż na szczeblu rządu, państwa. Społeczność jest lepiej zorientowana w potrzebach i problemach środowiskowych, dlatego ważne jest aby sama podejmowała działania w tym zakresie.
Dodatkową uwagę Deklaracja zwraca na rolę mediów. Media powinny rozpowszechniać informacje o charakterze oświatowym na temat potrzeb ochrony i poprawy środowiska.
Taki był początek. Interesujące nas zasady dotyczące udziału społeczeństwa, jego edukacji, która jest ściśle związana z jego aktywnością, zostały rozszerzone 20 lat później na konferencji w Rio de Janeiro, ale już zasady sztokholmskie zapoczątkowały odpowiednie procesy legislacyjne w państwach, które Deklarację podpisały, w różnym zakresie i różnym czasie. Polska też jest wśród tych państw (z różnych względów, szczególnie politycznych, w naszym kraju problematyka ta zaczęła budzić żywsze zainteresowanie dopiero w latach dziewięćdziesiątych)8. Można zaobserwować większy wpływ późniejszej Deklaracji z Rio niż Deklaracji Sztokholmskiej na prawo polskie.
Konferencja ONZ Środowisko i Rozwój odbyła się w Rio w dniach 3-14 czerwca 1992 r., brała w niej udział Polska. W trakcie przygotowań do tej konferencji wysuwano rozmaite postulaty, w których domagano się:
Żaden z tych postulatów nie został spełniony, czego należy żałować, bo instytucje te mogłyby odegrać niebagatelną rolę zarówno w nowoczesnym zarządzaniu środowiskiem, jak i dla rozszerzenia zakresu możliwości udziału społeczeństwa. Rezultatem tej konferencji, zwanej popularnie "Szczytem Ziemi" są:
Warto zwrócić uwagę, że tylko dwa ostatnie akty mają charakter prawnie wiążący, pozostałe sytuują się w sferze soft law. Natomiast z punktu widzenia naszych zainteresowań ważne są dwa pierwsze akty.
W Rio wprowadzono nowe, ważne pojęcia, które mają posłużyć lepszemu opisaniu nowych zjawisk. Takim najbardziej ogólnym pojęciem, które określa podstawowy cel, któremu służą wszystkie regulacje jest nowy ład społeczny. Pojęcie to powiązane jest z pojęciem zmiana postaw ludzkich - szczególnie poprzez powszechną edukację. W ramach gospodarki kluczowe znaczenie ma czystsza produkcja. Kolejne pojęcie to rozwój zrównoważony, podejmowane są różne próby zdefiniowania tego pojęcia; jeden z nich polega na wskazaniu zasad, które się na niego składają:
Także przestrzeń ekologiczna, definiowana jako prawo każdego człowieka do użytkowania takiej samej ilości nieodnawialnych surowców i lasów, w sposób nie naruszający podobnych praw przyszłych pokoleń.
Prymatem uczyniono zasadę zapobiegania szkodom, a nie usuwania skutków10.
Z punktu widzenia udziału społeczeństwa w Deklaracji z Rio istotne są zasady 10, 20, 21, 22.
Zasada 10 dotyczy przede wszystkim dostępu do znajdującej się w posiadaniu władzy publicznej informacji o środowisku. Wiedza jest jednym z niezbędnych elementów jakiegokolwiek świadomego udziału. W zasadzie tej znamienne jest zdanie pierwsze: "Zagadnienia środowiska są na każdym poziomie najlepiej rozwiązywane przy udziale wszystkich zainteresowanych obywateli (...)". W zakresie dostępu do informacji obywatele powinni mieć dostęp do informacji o niebezpiecznych substancjach, niebezpiecznej działalności w rejonie ich zamieszkania oraz możliwość uczestniczenia w procesie podejmowania decyzji. Zadaniem państwa jest zapewnić ten dostęp, a także podejmować zadania w celu zwiększenia świadomości obywateli, w zakresie zaś możliwości wykonania tych uprawnień państwo powinno zapewnić dostęp do środków prawnych i administracyjnych. W zakresie prawa do informacji jednostka ma zarówno prawo bierne - powinna być informowana o wszystkich sprawach mogących mieć wpływ na jej podmiotowe prawo do czystego środowiska oraz prawo czynne tzn., że może żądać tych informacji.
Kolejne zasady odnoszą się do udziału poszczególnych grup społecznych, są uszczegółowieniem zasady 10.
Zasada 20 dotyczy udziału kobiet. "Kobiety odgrywają żywotną rolę w zarządzaniu środowiskiem i w jego rozwoju. Stąd też ich pełny udział w działaniach w tym zakresie jest ważnym aspektem osiągnięcia trwałego i zrównoważonego rozwoju"11. Zasada ta znajduje swoje rozwinięcie w Agendzie 21.
Podobnie zapisano w zasadzie 21, która odnosi się do młodzieży. Podkreślając, że twórczy, idealistyczny i odważny stosunek młodych ludzi należy wykorzystać na rzecz osiągnięcia trwałego i zrównoważonego rozwoju. Zasada 22 odnosi się do ludności tubylczej i innych wspólnot lokalnych, które ze względu na swe doświadczenie i tradycję mają duże możliwości we wspieraniu dążeń do osiągnięcia trwałego i zrównoważonego rozwoju. Także te dwie zasady znajdują swoje rozwinięcie w Agendzie 21.
Agenda 21, w której znalazły swe rozwinięcie zasady Deklaracji z Rio, składa się z czterech części, z których część III dotyczy wzmacniania roli głównych grup społecznych i organizacji; w tej części można znaleźć szczegółowe propozycje i zalecenia w zakresie roli, jaką powinny w ochronie środowiska odgrywać główne grupy społeczne. Przy czym należy zaznaczyć, że Agenda 21 formułując cele także w pozostałych częściach odwołuje się do istotnego zagadnienia udziału społeczeństwa w zakresie osiągania poszczególnych celów, przykładem może być rozdział 15 pkt g12. Część III obejmuje rozdziały od 23 do 32; bliżej omówione zostaną tylko przykładowe rozdziały.
Agenda 21 odnosi się szczegółowo do roli kobiet, dzieci, młodzieży, ludności tubylczej, pracowników i rolników.
Rozdział 27. Umocnienie roli organizacji pozarządowych - partnerów w działaniach na rzecz trwałego i zrównoważonego rozwoju.
Na szczególną uwagę zasługuje fakt usytuowania organizacji pozarządowych (NGO) jako partnerów dla rządów w podejmowaniu działań na rzecz środowiska. Rządy powinny wspierać ich działalność i współpracować w zakresie kształtowania polityki ekologicznej. NGO powinny nadzorować wykonanie zaleceń Agendy 2113.
Władze lokalne jako szczebel władzy najbliższy obywatelom powinny wziąć na siebie rolę edukacyjną i motywacyjną społeczności, utrzymywać kontakt z miejscową społecznością m.in. przy pomocy częstych konsultacji. Agenda 21 zobowiązała władze lokalne do przeprowadzenia do roku 1996 konsultacji ze swoimi obywatelami w celu sporządzenia lokalnej Agendy 2114.
Rozdział 31. Rola społeczności naukowej i technicznej w tworzeniu podstaw i warunków trwałego i zrównoważonego rozwoju.
Rozdział ten ma ścisły związek z rozdziałem 35, który dotyczy zadań nauki na rzecz zrównoważonego rozwoju. Szczególne znaczenie ma przepływ informacji pomiędzy społecznością naukową, politykami a społeczeństwem. Taka wymiana informacji powinna spowodować rozwianie społecznych niepokojów, przykładem może być ostatni, udany eksperyment sklonowania owcy, który wywołał żywe poruszenie, ale i zaniepokojenie wśród zwykłych obywateli15. Podobnie zresztą przedstawia się sprawa genetycznie zmutowanej żywności16.Właśnie te podane przykłady wskazują, jak ważny jest dialog naukowców ze społeczeństwem. Chcielibyśmy poznać nie tylko ekonomiczne zalety nowych technologii, ale także potencjalne zagrożenia jakie stwarzają. Chcemy wiedzieć np. na ile realne jest uodpornienie na antybiotyki, jakie zagrożenia dla środowiska stwarzają GMO. Tylko mając wiedzę, będziemy mieć prawo wyboru.
Rozdział 32. Zwiększenie roli rolników w procesie trwałego i zrównoważonego rozwoju.
Podstawowe zadania w tym zakresie to przekazanie uprawnień instytucjom lokalnym, umożliwienie uczestniczenia w procesie decyzyjnym, włączanie w tworzenie polityki rolnej, zachęcanie do prowadzenia nieszkodliwych dla środowiska upraw.
Znaczenie dla problemu udziału społeczeństwa w działaniach na rzecz środowiska ma także rozdział 36 "Promowanie nauczania, kształtowania świadomości społecznej i szkolenia w zakresie trwałego i zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska". Rozdział ten odnosi się właściwie do wszystkich obszarów działań Agendy 21, zaleca on ukierunkowanie szkolnictwa na problemy ochrony środowiska17, kształtowanie świadomości społecznej18, promowanie szkolenia.
Należy jeszcze zwrócić uwagę na rozdział 37 "Mechanizmy państwowe i współpraca międzynarodowa w tworzeniu możliwości realizacyjnych". Wskazuje się w nim na konieczność uzyskania z jednej strony zgody wszystkich grup społecznych na realizację Agendy 21, z drugiej strony na podobną konieczność na szczeblu regionalnym czy międzynarodowym. Podkreślenie znaczenia transferu technologii i know-how.
Rozdział 39 dotyczy prawa międzynarodowego, wskazuje na konieczność dostosowania obecnie obowiązujących przepisów do ustaleń podjętych na Szczycie Ziemi.
Cele postawione przez Agendę to:
Rozdział 40 rozszerza zasadę 10 deklaracji z Rio w zakresie dostępu społeczeństwa do informacji19 i wykorzystania jej do wpływania na proces decyzyjny administracji publicznej. Wskazuje na dwa główne zadania:
Zalecenia w zakresie wypełniania luk sprowadzają się do:
Natomiast zalecenia w zakresie zwiększania dostępności informacji są następujące:
Chciałabym jeszcze przez chwilę pozostać przy Agendzie 21 i zaprezentować raport omawiający wykonanie przez Polskę Agendy 21. Ograniczę się do zagadnień związanych właśnie z udziałem społeczeństwa.
Wykonanie przez państwa Agendy 21 zostało ocenione w raporcie przygotowywanym przez Biuro Badań Informacji Krajowej, Wydział ds. Zrównoważonego Rozwoju Narodów Zjednoczonych na podstawie informacji przekazanych przez państwa do Komisji Trwałego Rozwoju w latach 1994-1996 oraz danych statystycznych zawartych w innych dokumentach20. Sprawdzenia i aktualizacji danych dokonało MOŚZNiL - Departament Polityki Ekologicznej.
Raport odnosi się do wszystkich postanowień Agendy. W pracy zostaną przedstawione tylko te części raportu, które odnoszą się do udziału społeczeństwa. Odnosząc się do rozdz. 4 Agendy 21 (Zmiana modelu konsumpcji) wśród swoich priorytetów wymienia konieczność wprowadzenia urzędowego systemu ekoznakowania. Także w prawie Wspólnot Europejskich (WE) podkreśla się wagę właściwego znakowania towarów, tak aby konsument otrzymał dokładną informację i mógł podjąć decyzję, biorąc pod uwagę właściwości ekologiczne towaru. W praktyce system ten nie został wprowadzony. Ciągle jeszcze znakowanie jest bardzo dowolne i słowo ekologiczny pojawia się w różnych konfiguracjach. Najbardziej intrygujące to pralnia ekologiczna oraz ekofryzjer.
Kolejny interesujący nas rozdział to rozdz. 8 Agendy (Włączenie problemów środowiska i rozwoju do procesu podejmowania decyzji). W raporcie podkreślono, że priorytetem jest harmonizacja prawa ekologicznego i procesu podejmowania decyzji z prawem WE.
"Polska popiera działania partnerskie na rzecz trwałego i zrównoważonego rozwoju na wszystkich szczeblach zarządzania i podejmowania decyzji: centralnym, regionalnym i lokalnym przy współpracy z instytucjami finansowymi i organizacjami pozarządowymi z uwagi na fakt, że koszty, tak rozwoju, jak ochrony środowiska, ponosi całe społeczeństwo"21.
Mówiąc wprost, władze powinny brać pod uwagę nasze postulaty, bo środowisko to nasze wspólne dobro (wiem, że tego typu sformułowania zostały w poprzednim ustroju skutecznie ośmieszone, ale właśnie te słowa najlepiej oddają istotę). A z bliska widać lepiej.
Podjęto działania edukacyjne w celu upowszechnienia idei partnerskiego podejmowania decyzji. Rozdz. 23-32 odnoszą się do roli głównych grup społecznych w ochronie środowiska22.
W zakresie udziału kobiet (rozdz. 24 Agendy) Polska ma od 30 lipca 1980 r. ratyfikowaną Konwencję o likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet. Zauważyć należy wzrost udziału kobiet wśród decydentów, choć nie są to znaczne ilości23. Nie podjęto działalności informacyjnej, zaś mechanizmy oceny realizacji i wpływu działań związanych z rozwojem i środowiskiem na rolę kobiet są dopiero tworzone. W Polsce nie ma rozbudowanego systemu instytucji, których zadaniem byłoby badanie sytuacji kobiet w społeczeństwie, polityce i gospodarce.
W zakresie udziału dzieci i młodzieży (rozdz. 25 Agendy) celem postawionym przed Polską było sformułowanie procesu promocji dialogu między młodzieżą a organami administracji publicznej oraz stworzenie mechanizmów umożliwiających młodzieży dostęp do informacji oraz dających możliwość uwzględnienia jej opinii w realizacji Agendy 21. Niestety, jak stwierdza raport ten, cel właściwie nie został wypełniony, rola młodzieży jest tylko doraźna. Realizowana jest natomiast działalność edukacyjna. Realizacja rozdziału 26 Agendy nie została oceniona wysoko (Uznanie i umacnianie roli grup etnicznych i ich wspólnot).
Kolejny rozdział Agendy dotyczy umocnienia roli NGO. Nie istnieją mechanizmy umożliwiające NGO odgrywanie roli odpowiedzialnego i skutecznego partnera w zakresie działań na rzecz zrównoważonego rozwoju. Nie ma też formalnych procedur włączania organizacji pozarządowych w proces podejmowania decyzji i ich realizację. Nie stworzono także obustronnie efektywnego dialogu pomiędzy NGO a organami administracji publicznej. NGO nie mają reprezentatywnych przedstawicieli. Ministerstwo tłumaczy, że NGO uczestniczą w procesie opiniowania gotowych projektów dokumentów. W rzeczywistości wygląda to mniej różowo, niż by chciało ministerstwo. Często następuje dobór organizacji do wypowiadania opinii - zasięga się informacji tych, którzy na pewno poprą a nie skrytykują.
Trwają prace nad przygotowaniem systemu stałej współpracy rządu z ruchem ekologicznym. W zakresie inicjatywy władz lokalnych we wspomaganiu Agendy 21 (rozdz. 28 Agendy) podejmowane są próby zachęcania władz lokalnych do wdrażania i obserwacji programów mających na celu umożliwienie udziału głównych grup społecznych w procesach decyzyjnych. Rząd dopiero planuje wspomaganie inicjatyw lokalnych. Jak na razie nieliczne podejmowane działania tworzenia programów ekorozwoju gmin to wyłącznie inicjatywy władz lokalnych wspierane przez NGO (w lokalnych Agendach 21 uczestniczy w aglomeracji katowickiej 13 gmin, na Pomorzu 8 gmin oraz Radom i Ełk)24.
Kolejna grupa to pracownicy i ich związki zawodowe (rozdz. 29 Agendy 21), którzy nie uczestniczą w realizacji i ocenie Agendy.
O wiele lepiej wyglądają działania na rzecz wzmocnienia roli biznesu i przemysłu (rozdz. 30 Agendy). Istnieją działania rządowe popierające i promujące gospodarcze zarządzanie i efektywne wykorzystanie surowców naturalnych przez przedsiębiorstwa. Realizowany jest "Program Czystej Produkcji"25. Powołano Polską Radę Ekorozwoju składającą się z przedstawicieli kół gospodarczych i finansowych, która promuje koncepcje ekorozwoju oraz inicjuje i sponsoruje działania na rzecz ochrony środowiska.
Rola społeczności naukowej i technicznej (rozdz. 31 Agendy) to usprawnienie wymiany wiedzy i osiągnięć pomiędzy społecznością naukową a społeczeństwem. Raport stwierdza, że działania takie podjęto, przeprowadzane są szkolenia, propaguje się ideę ekorozwoju poprzez artykuły prasowe i wydawnictwa.
Kolejna krytyka dotyczy działań na rzecz rolników. Nie wprowadzono zachęt do stosowania upraw i technologii nie niszczących środowiska.
Pozostałe rozdziały Agendy dotyczące omawianego zagadnienia także nie są realizowane w pełni (rozdz. 35 - nauka na rzecz zrównoważonego rozwoju, rozdz. 36 - promowanie nauczania i kształtowania świadomości społecznej i szkolenia).
Tyle raport, sądzę że wiele osób ma własne obserwacje, nie zawsze zgodne z tym, co zostało powiedziane powyżej.
Już we wstępie Konwencji czytamy, że dostęp do informacji, prawo do uczestnictwa w podejmowaniu decyzji i dostęp do wymiaru sprawiedliwości są konieczne dla realizacji prawa do życia w środowisku odpowiednim dla jego zdrowia i pomyślności.
"(...) w sprawach dotyczących środowiska ułatwiony dostęp do informacji i udział społeczeństwa w podejmowaniu decyzji poprawia jakość i wykonanie decyzji, przyczynia się do wzrostu społecznej świadomości zagadnień ochrony środowiska, daje społeczeństwu możliwość zgłaszania swych poglądów, a władzy publicznej możliwość ich należytego uwzględnienia (...)"26.
Konwencja podaje definicję władzy publicznej, która jest zobowiązana do udzielania informacji, zapewnienia udziału społeczeństwa w podejmowaniu decyzji oraz zapewnieniu dostępu do wymiaru sprawiedliwości.
Zdefiniowano także informację dotyczącą środowiska - jest to każda informacja w jakiejkolwiek materialnej formie dotycząca:
Art. 4 Konwencji gwarantuje dostęp do informacji dotyczących środowiska, przewidując jednak szereg ograniczeń np. sprawy poufne, będące przedmiotem postępowania sądowego, tajemnica handlowa itp. Konwencja przewiduje możliwość pobierania opłat za udzielanie informacji, co może stać się ograniczeniem prawa do informacji, jeżeli opłaty takie będą wysokie.
Art. 5 nakazuje władzom publicznym zbieranie i rozpowszechnianie informacji dotyczących środowiska np. "W wypadku bezpośredniego zagrożenia ludzkiego zdrowia lub środowiska, które spowodowane zostało wskutek ludzkiej działalności lub powstało z przyczyn naturalnych, wszystkie informacje, które mogą być przydatne społeczeństwu dla podjęcia środków służących zapobieżeniu lub złagodzeniu szkody wiążącej się z zagrożeniem i które są w posiadaniu władzy publicznej, będą przekazane niezwłocznie i bez opóźnień członkom społeczeństwa, których to może dotyczyć. (...)"
Art. 6 dotyczy udziału społeczeństwa w podejmowaniu decyzji. Punkt 2 stanowi: Zainteresowana społeczność będzie poinformowana, odpowiednio bądź poprzez publiczne ogłoszenie, bądź indywidualnie, na wczesnym etapie procedury podejmowania decyzji w sprawach dotyczących środowiska, i w sposób właściwy, terminowy i skuteczny, inter alia, o:
Ponadto Konwencja podkreśla konieczność dopuszczania społeczeństwa do procesów decyzyjnych, by wszystkie warianty były jeszcze możliwe, a tym samym udział społeczeństwa mógł być skuteczny. Konwencja stara się więc zapobiegać sytuacjom, jakie często zdarzają się w Polsce, w których władze najpierw sprzedają grunt pod jakąś inwestycję i dopiero gdy ona zaczyna powstawać, społeczności lokalne dowiadują się o tym, co to będzie.
W świetle art. 7 władza powinna zapewnić udział społeczeństwa także w odniesieniu do planów programów i wytycznych polityki mających znaczenie dla środowiska.
Art. 8 gwarantuje udział społeczeństwa w przygotowywaniu przepisów wykonawczych i powszechnie obowiązujących aktów normatywnych.
Art. 9 dotyczy dostępu do wymiaru sprawiedliwości. Jeżeli osoba stwierdzi, że jej żądanie udostępnienia informacji nie zostało rozpatrzone w ogóle lub w rozsądnym terminie tj. w świetle Konwencji - miesiąc, wyjątkowo dwa miesiące, zostało niesłusznie odrzucone w całości lub części, załatwione nieodpowiednio lub w inny sposób potraktowane niezgodnie z postanowieniami Konwencji, będzie jej przysługiwał dostęp do procedury odwoławczej przed sądem lub innym niezależnym organem powołanym z mocy prawa. Dopiero ten artykuł czyni prawo do informacji realnym, gwarantując możliwość jego dochodzenia, tym bardziej, że zgodnie z postanowieniami Konwencji rozstrzygnięcie takiego organu odwoławczego jest dla władzy publicznej wiążące. Droga odwoławcza powinna być niedroga, a nawet bezpłatna. Rozstrzygnięcie powinno być uzasadnione pisemnie zawsze gdy decyzja jest odmowna.
Do Konwencji dołączono dwa załączniki, w pierwszym wyszczególniono przedsięwzięcia, przy których rozstrzyganiu przewiduje się udział społeczeństwa, są to np.: sektor energetyczny, produkcja i obróbka metali, przemysł mineralny, przemysł chemiczny, oczyszczalnie ścieków itd. W drugim załączniku uregulowano postępowanie arbitrażowe27.
Konwencja jest ważna i na pewno odegra dużą rolę w zwiększeniu udziału społecznego w ochronie środowiska. Niestety, nie wiadomo kiedy zagości w polskim porządku prawnym. Prace ratyfikacyjne dopiero trwają, potem musi jeszcze nastąpić publikacja w Dzienniku Ustaw. Znając tempo tego typu legislacji (przykładem Konwencja z Espoo) nie należy spodziewać się, że nastąpi to jeszcze w tym wieku.
Podsumowując należy stwierdzić, że od czasu kiedy stwierdzono, że prawo do czystego, zdrowego środowiska jest prawem podmiotowym nastąpił rozwój międzynarodowego prawa środowiska, w którym podkreśla się udział społeczeństwa w jego ochronie, w szczególności społeczności lokalnych.
Można powiedzieć, że staropolskie "nic o nas bez nas" zdobywa sobie coraz większe znaczenie w zakresie ochrony środowiska.