| Zanim wejdziesz na drzewo. Poradnik prawny obrońcy środowiska |
1 red. K. Kocot, K. Wolfke, Wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodowego, Warszawa 1976, s. 581-588.
2 Dokumenty końcowe Konferencji Narodów Zjednoczonych "Środowisko i Rozwój", IOŚ, Warszawa 1993, s. 13-18.
3 Tamże, s. 21-555.
4 "Prawo i Środowisko", 2/92, aneks. Por. Uczestnictwo społeczne w ochronie środowiska w Polsce (Biuro Wspierania Lobbingu Ekologicznego i ZB), Kraków 1999.
5 zob. referaty B. Kunicka-Michalska, Społeczność międzynarodowa wobec ochrony prawnej środowiska, s. 73 i n., B. Banaszak, Prawa człowieka a ochrona środowiska, s. 89 i n., w: B. Kunicka-Michalska red., Ekologia społeczna i współpraca międzynarodowa, MOŚNZiL, Warszawa 1992.
6 zasada I. Człowiek ma podstawowe prawo do wolności, równości i odpowiednich warunków życia, w takim środowisku, które umożliwia przyzwoite życie i dobrobyt. Człowiek ponosi poważną odpowiedzialność za ochronę i poprawę środowiska dla obecnych i przyszłych pokoleń. (...).
7 tak G. Grabowska, Człowiek i środowisko w prawie międzynarodowym, PiP 1/96, s. 19 i n.
8 Po raz pierwszy o udziale społeczeństwa w ochronie środowiska na szczeblu rządowym dyskutowano przy podstoliku ekologicznym Okrągłego Stołu w 1989 r., bliżej zob. Biuletyn Ekologiczny "Okrągły Stół" po trzech latach, Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa 1993, nr 1.
9 M. Andersson, S. Kozłowski, Instytucjonalna próżnia w globalnym zarządzaniu środowiskiem, "Aura" 7/96, s. 6 i n.
10 Z. Nowak, Czystsza produkcja - strategia ochrony środowiska XXI wieku. Podstawy filozofii czystszej produkcji, cz. I, "Problemy Ekologii" 2/97, s. 64 i n.
11 Zrównoważony rozwój nie posiada jeszcze jednoznacznej definicji, przykładem może być definicja poprzez główne założenia tego pojęcia:
- powściągliwość a więc ukształtowanie innych niż dotychczas postaw ludzkich i innej hierarchii wartości,
- dominować musi jakość a nie ilość,
- cele człowieka muszą zostać zharmonizowane z możliwościami rozwojowymi całej przyrody,
- nieodnawialne zasoby przyrody muszą być zachowane, a ich eksploatacja ograniczana,
- wymagania ochrony środowiska przyrodniczego muszą być włączone do ogólnych celów i szczegółowych decyzji polityki państwa i narodu.
Nowak, Czystsza produkcja..., "Problemy Ekologii" 2/97, s. 65. W prawie polskim wraz z nowelizacją ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska wprowadzono prawną definicję "zrównoważonego rozwoju" - zob. roz. III 2 niniejszej pracy; Por. J. Jendrośka, Prawo do informacji o środowisku, "Prawo i Środowisko" 1/95, s. 18 i n.
12 roz. 15.4 Ochrona różnorodności biologicznej, pkt g. Organy administracji właściwego szczebla przy współpracy z organizacjami regionalnymi, międzyrządowymi i pozarządowymi, uwzględniając ludność miejscową powinny uznać i utrwalić te tradycyjne metody i wiedzę ludności tubylczej i społeczności lokalnych (podkreślając m.in. szczególną rolę kobiet), które są związane z ochroną różnorodności biologicznej oraz trwałym i zrównoważonym użytkowaniem zasobów biologicznych, a także zapewnić tym grupom społecznym możliwość udziału w ekonomicznych i handlowych korzyściach płynących z wykorzystywania takich tradycyjnych metod i wiedzy; Dokumenty końcowe..., s. 245.
13 szczegółowe zalecenia zob. Dokumenty końcowe..., s. 448-450.
14 Think globally act locally - myśl kategoriami globalnymi, działaj w swoim najbliższym otoczeniu. Por. Z. Smolak, Myśleć globalnie - działać lokalnie. Pogląd na ekologię Stowarzyszenia Obywatelskiego Ziemi Dzierżoniowskiej, "Aura" 9/93, s. 5 i n.
15 "Skoro sklonowano owcę, a z technicznego punktu widzenia możliwe stało się klonowanie ludzi (...) Nie, o tym nawet myśleć nie wolno.", J. Duszyński, Tego sobie wyobrażać nie należy, Magazyn GW 21.3.97, s. 30. Zob. także K. Sułek, Targ o duszę klona, Rozmowa z prof. T. Twardowskim, biotechnologiem, "Polityka" 12/97, s. 73 i n.
16 Zob. D. Warszawski, Kukurydza szczerzy zęby, Magazyn GW 7.3.97.
17 Jedno z zaleceń brzmi: W najbliższych trzech latach rządy państw powinny starać się znowelizować lub opracować nowe strategie działań, które miałyby na celu wzajemną integrację problemów związanych z ochroną środowiska i rozwojem, tj. zagadnień, które byłyby uwzględniane w programach nauczania wszystkich przedmiotów w systemie kształcenia na wszystkich poziomach; (...), Dokumenty końcowe..., s. 510.
18 Agenda 21 tak określa podstawy działania: Nadal istnieją znaczne braki w społecznej świadomości dotyczącej wzajemnych związków między wszelką działalnością człowieka a ochroną środowiska. Jest to wynikiem mylnej lub niedostatecznej wiedzy na ten temat, zwłaszcza w państwach rozwijających się, gdzie brak odpowiednich technologii i specjalistów. Konieczne jest zwiększenie wrażliwości ludzkiej na problemy ochrony środowiska oraz potrzebę trwałego i zrównoważonego rozwoju, po to by wzrosło zaangażowanie społeczeństwa w ich rozwiązywanie oraz by zaistniało indywidualne poczucie odpowiedzialności za środowisko i większa motywacja do poświęcania się problemom trwałego i zrównoważonego rozwoju. Dokumenty końcowe..., s. 514.
19 Agenda 21 tak wyjaśnia pojęcie informacji: wszystkie dane, informacje i odpowiednio ujęte doświadczenie oraz wiedza. Dokumenty końcowe..., s. 547.
20 CSD 1997, Charakterystyka Państwa, Przegląd postępu poczynionego od czasu UNCED - czerwiec 1992, (Projekt ogólny), Państwo: Polska. Zob. także J. Matiakowska, Szczyt Ziemi. Pięć lat później, Ekoprofit 7-8/97, s. 5 i n.
21 CSD 1997..., s. XVI.
22 Omówienie Agendy 21 w rozdz. I niniejszej pracy. Zob. także M. Keating, Globalny Program Działania. Napisana potocznym językiem wersja dokumentu Agenda 21 i innych porozumień przyjętych w Rio, Warszawa 1994, s. 1 i n.
| Lata | 1992 | 1996 |
|---|---|---|
| Procent kobiet w rządzie | 2,1 | 4,8 |
| w parlamencie | 9,1 | 13,0 |
| we władzach lokalnych | 11,0 | 13,2 |
24 Gmina Dzieżgoń w elbląskiem otrzymała III Nagrodę H. Forda za projekt Ochrona przyrody a lokalna Agenda 21. Z Agendą identyfikuje się także Ośrodek Doradztwa Rolnego Regionalnego Centrum Edukacji Ekologicznej w Przysieku - IV Nagroda za Przyrodniczą ścieżkę dydaktyczną okolic Torunia. Ośrodek zajmuje się kształtowaniem postaw proekologicznych kobiet wiejskich, ich rodzin, poprawą stanu sanitarnego wsi, produkcją żywności bez chemii; K. Forowicz, Czysta Wisła i rzeki Przymorza, "Rzeczpospolita" 19.5.97 ; Zob. także S. Czachorowski, Uczestnictwo i aktywność ludności, Agenda 21, cz. VII, "EcoBałtyk" 7/96, s. 12-13.
25 Technologie przyjazne środowisku. Czystsza produkcja. Materiał przygotowany w MOŚZNiL do rozpatrzenia przez Komisję Ochrony Środowiska Zasobów Naturalnych i Leśnictwa Sejmu RP, Warszawa 1996.
26 Konwencja o dostępie do informacji..., "Prawo i Środowisko" 2/99, aneks.
27 Zob. także J. Jendrośka, J. Jerzmański, Z szerszym udziałem społeczeństw, "Ekoprofit" 7/98, s. 11-13; Konwencja otwartych społeczeństw, "Ekoprofit" 11/98, s. 45-48; W zgodzie z ustawodawstwem polskim, "Ekoprofit" 12/98, s. 47-48. J. Jendrośka, Konwencja z Aarhus, "Prawo i Środowisko" 2/99, s. 44-48.
28 W sprawie ochrony przyrody ustanowiona została dyrektywa Rady 74/49 EWG z dnia 2.4.79 w sprawie ochrony dzikich ptaków oraz podjęta decyzja w sprawie przyjęcia przez państwa członkowskie Konwencji o zachowaniu żywych zasobów morskich Arktyki i Konwencji o ochronie gatunków europejskich dzikich zwierząt i roślin oraz ich siedlisk naturalnych.
29 Jednolity Akt Europejski w: Dokumenty Wspólnot Europejskich, Lublin 1994, s. 311 i n.
30 Traktat o Unii Europejskiej w: Dokumenty WE, Lublin 1994, s. 316 i n.
31 Przy omawianiu Programów Działań wykorzystano artykuł prof. R. Paczuskiego Ochrona środowiska w krajach Unii, "Ekoprofit" 8/98, s. 46 i n.
32 Dyrektywa Rady 90/313 w sprawie swobodnego dostępu do informacji o środowisku, w: Prawo Ochrony Środowiska Wspólnot Europejskich, t. I Zagadnienia Ogólne, Warszawa 1994, s. 181-185; DYREKTYWA - akt adresowany do państw członkowskich, określa cel, który powinien być osiągnięty i wyznacza termin do jego realizacji. Pozostawia państwom swobodę co do sposobu realizacji wyznaczonego celu. Za: J. Galster, w: J. Galster, C. Mik, Podstawy europejskiego prawa wspólnotowego. Zarys wykładu. Toruń 1996, s. 151.
33 art. 3§2 Dyrektywy: można nie udostępnić informacji, jeżeli dotyczy:
- poufnego charakteru postępowania administracji publicznej, stosunków międzynarodowych, obronności kraju, bezpieczeństwa publicznego,
- spraw, które były lub są sub judice, są badane (włączając w to postępowanie dyscyplinarne) lub są w trakcie wstępnego postępowania dochodzeniowego,
- ochrony tajemnicy handlowej i przemysłowej, włączając w to własność intelektualną,
- poufnego charakteru danych i/lub akt personalnych,
- materiałów dostarczonych przez stronę trzecią, jeżeli strona ta nie jest prawnie zobowiązana, by to uczynić,
- materiałów, których ujawnienie zwiększyłoby prawdopodobieństwo zniszczenia środowiska, którego te materiały dotyczą.
Prawo ochrony środowiska..., s. 184.
34 Prawo Ochrony Środowiska Wspólnoty Europejskiej, t. I, Zagadnienia Ogólne, Warszawa 1994, s. 33 i n.
35 Prawo Ochrony Środowiska Wspólnoty Europejskiej, t. III, Chemikalia, zagrożenia przemysłowe i biotechnologie, Warszawa 1994, s. 296 i n.
36 E. Ligęza-Sieniarska, Uwaga - GMO!, "Środowisko" 11/99, s. 25 i n.
37 O reakcjach w Europie, za E. Ligęza-Sieniarska, tamże.
38 Szerzej o uchwale RM w sprawie dodatkowych wymogów postępowania z rządowymi projektami normatywnych aktów prawnych ze względu na konieczność spełnienia kryterium zgodności z prawem UE, nie publikowana.
Zob. S. Sołtysiński, Dostosowanie prawa polskiego do wymagań Układu Europejskiego, PiP 4-5/96, , s. 33 i n.
39 Zob. S. Wajda, Proces dostosowywania polskiego ustawodawstwa w dziedzinie ochrony środowiska do ustawodawstwa Unii Europejskiej, "Prawo i Środowisko" 3/95, s. 10-11.
40 Stan dostosowania polskiego prawa do prawa ochrony środowiska Unii Europejskiej, Informacja MOŚZNiL, "Aura" 2/99, s. 4-5.
41 Biała Księga i Biała Księga Aneks, Przygotowanie krajów stowarzyszonych Europy Środkowej i Wschodniej do integracji z Rynkiem Wewnętrznym WE, Warszawa 1995.
42 Program dostosowania... został sporządzony przez Berenschot Euro Management z Utrechtu, Instytut Ochrony Środowiska z Warszawy, Environmental Policy absl z Brukseli we współpracy z dr Hanną Machińską i Jeanem Monnetem Chairem z European Law na Uniwersytecie Warszawskim oraz z prof. dr hab. Markiem Górskim z Zakładu Prawa Ochrony Środowiska na UŁ.
43 Prawo ochrony środowiska Wspólnoty Europejskiej, "Prawo i Środowisko" 3/97, s. 26 in. O stanie dostosowania zob. S. Wajda, Stan dostosowania polskiego prawa do prawa ochrony środowiska Unii Europejskiej (stan na 15.7.98 r.), "Środowisko" 20/98, s. 24 i n. oraz nr 21, s. 33 i n.
44 Dz.U. 7/76, poz. 36, art. 12 ust. 2 "PRL zapewnia ochronę i racjonalne kształtowanie środowiska naturalnego, stanowiącego dobro ogólnonarodowe" oraz art. 71 "Obywatele PRL mają prawo do korzystania z wartości środowiska naturalnego oraz obowiązek jego ochrony".
45 Dz.U. 84/92, poz. 426, z późn. zm.
46 Dz.U. 78/97, poz. 483, Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 r.
47 "Ekoprofit" 4/97, s. 72, zob. także J. Jendrośka i J. Jerzmański, Nowa konstytucja, "Ekoprofit" 12/97, s. 42 i n.
48 Ch. Delsol wyjaśnia w: Zasada pomocniczości, Znak, Warszawa 1995 - władza w ogóle, a państwo w szczególności nie powinny przeszkadzać osobom lub grupom społecznym w podejmowaniu ich własnych działań, tzn. najpełniejszym użytkowaniu ich energii, wyobraźni i wytrwałości dla dokonania dzieł, przez które same się realizują z pożytkiem dla interesu ogólnego, jak i dla interesu partykularnego - aspekt negatywny zasady. Aspekt pozytywny zasady brzmi: "misją każdej władzy jest podtrzymywanie, a ostatecznie w razie potrzeby uzupełniania wysiłków tych podmiotów, które nie są samowystarczalne", s. 68.
49 M. Mazurkiewicz, Regulacja konstytucyjna ochrony środowiska w Polsce, Ochrona Środowiska. "Prawo i Polityka" 2(8)/97, s. 2 i n.
50 definicja zrównoważonego rozwoju w ustawie o ochronie i kształtowaniu środowiska - art. 3 ust. 3a, Dz.U. 133/97, poz. 885.
51 "Prawem podmiotowym jest wynikająca ze stosunku prawnego możność postępowania określonego podmiotu w sposób określony przez normy prawne". Komentarz do kodeksu cywilnego, Księga I, Część ogólna, Warszawa 1998, s. 17.
52 Zob. J. Boć, G. Ginter, J. Jendrośka, K. Nowacki, Dostęp do informacji i akt w sferze ochrony środowiska, Wrocław 1990, s. 35-41.
53 J. Boć, G. Ginter, J. Jendrośka, K. Nowacki, Dostęp do informacji i akt w sferze ochrony środowiska, Wrocław 1990, s. 50.
54 Zasada to oznacza, że kto spowodował zanieczyszczenie środowiska jest zobowiązany do usunięcia skutków lub do poniesienia kosztów usunięcia.
55 Zob. A. Zieliński, Środki ochrony wolności i praw według nowej konstytucji, PiP 1997, nr 11-12, s. 27-29. A. Zoll, Jeszcze o skardze konstytucyjnej, "Rzeczpospolita" 27.10.97, S. Podemski, Trybunał desperatów, "Polityka" 45/97, s. 34.
56 Dz.U. 102/97, poz. 643.
57 A. Zoll, Skarga dla każdego, "Rzeczpospolita" 29.9.96.
58 E. Łętowska, Co to znaczy "bezpośrednie" stosowanie, "Rzeczpospolita" 13.8.96.
59 T. Zieliński, Konstytucyjne złudzenia, Rzeczpospolita 1.8.96.
60 W. Osiatyński, Twoja Konstytucja, Warszawa 1997, s. 97.
61 Dz.U. tekst jednolity, 49/94, poz. 196, ostatnia nowelizacja Dz.U. 133/97, poz. 885.
62 J. Jendrośka, E. Kaleta-Jagiełło, Udział społeczeństwa w ochronie środowiska. Teraźniejszość i przyszłość. Polska, Wrocław 1994, s. 26.
63 Zob. W. Radecki, Ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska po nowelizacji, "Problemy Ekologii" 1/98, s. 27.
64 Ustawa z dnia 21.7.91 r. o Inspekcji Ochrony Środowiska, Dz.U. 77/91, poz. 335, z późn. zm.
65 Dz.U. tekst jednolity, 9/80, poz. 26, z późn. zm.
66 Dz.U. 74/95, poz. 368, z późn. zm.
67 Dz.U. 127/94, poz. 627.
68 J. Jendrośka, Proceduralne gwarancje udziału społeczeństwa i ochrony środowiska w procesie inwestycyjnym, w: Uprawnienia społeczeństwa w ochronie środowiska. Teoria i praktyka, red. P. Rymarowicz, Kraków 1996, s. 49.
69 zob. J. Sommer, Prawo ochrony środowiska w Polsce. Poradnik praktyczny, Warszawa 1990, s. 41-45.
70 Skarga - służy krytycznej ocenie pewnych zdarzeń lub sytuacji, B. Adamiak, J. Borkowski, Polskie postępowanie administracyjne i sądowoadministracyjne, Warszawa 1996, jest to rodzaj wystąpienia jednostki lub grupy osób zawierających krytykę zjawisk, których dotyczy, B. Banaszak, Petycja w projekcie nowej konstytucji, "Rzeczpospolita" 18.11.96.
71 Wniosek - wystąpienie grupy lub jednostki nie zawierające elementów krytycznych, ale zmierzające do wprowadzenia nowych rozwiązań w jakiejś dziedzinie lub do ulepszenia funkcjonowania podmiotów do których jest skierowany lub zmiany stanu prawnego, tamże.
72 Dz.U. 78/97, poz. 483.
73 B. Banaszak, Petycja w projekcie nowej konstytucji, "Rzeczpospolita" 18.11.96.
74 Dz.U. 44/21, poz. 267.
75 W. Radecki, Kilka refleksji nad podstawowymi instrumentami prawnymi ochrony środowiska, "Problemy Ekologii" 4/97, s. 114 i n.
76 Dz.U. 16/64, poz. 93, z późn. zm.
77 W. Radecki, Cywilna actio popularis w ochronie środowiska naturalnego, "Palestra" 11-12/79, s. 129 i n.
78 Dobra osobiste są to takie dobra, które przedstawiają dla człowieka wartości niemajątkowe, psychiczne, S. Grzybowski, Ochrona dóbr osobistych według przepisów ogólnych prawa cywilnego, Warszawa 1957, s. 19.
79 Dz.U. 12/71, poz. 114, z późn. zm.
80 Dz.U. 43/64, poz. 296, z późn. zm.
81 M.P. 22/91, poz. 155.
82 Dz.U. 89/95, poz. 487.
83 Dz.U. 78/97, poz. 483.
84 Dz.U. tekst jednolity, 84/96, poz. 386.
85 za: H. Lisicka, Organizacje ekologiczne w polskich systemach politycznych, Wrocław 1997, s. 276-277.
86 Ustawa o wykonywaniu inicjatywy ustawodawczej przez obywateli, Dz.U. 62/99, poz. 688.
87 Dz.U. tekst jednolity, 15/99, poz. 139.
88 Protest - może wnieść każdy, kto kwestionuje ustalenia przyjęte w projekcie miejscowego plany zagospodarowania przestrzennego, art. 23 ust. 1 ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym.
89 Zarzut - może wnieść każdy, którego interes prawny lub uprawnienia zostały naruszone przez ustalenia planu zagospodarowania przestrzennego, art. 24 ust. 1 ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym.
90 Dz.U., 93/98, poz. 589.
91 Dz.U., 93/98, poz. 590.
92 Dz.U. 64/95, 64, poz. 332.
93 za: J. Jendrośka, Proceduralne gwarancje udziału społeczeństwa i ochrony środowiska w procesie inwestycyjnym, w: Uprawnienia społeczeństwa..., s. 62-63.
94 Dz.U. 127/94, poz. 627.
95 Dz.U. 18/97, poz. 96.
96 Zadania określa Rozporządzenie Min. OŚZNiL z dnia 8 marca 1990 r. w sprawie organizacji szczegółowych zasad i zakresu działania Państwowej Rady Ochrony Środowiska, Dz.U. 18/90, poz. 110.
Przykładowo można wskazać:
- opiniowanie kierunków polityki w dziedzinie ochrony środowiska,
- opiniowanie projektów programów ochrony środowiska,
- inicjowanie działań zapewniających ochronę środowiska i racjonalne korzystanie z jego zasobów.
97 Zarządzenie Min. OŚZNiL z dnia 29 grudnia 1989 r. w sprawie powołania komisji ds. ocen oddziaływania na środowisko, w: Biuletyn Komisji ds. ocen oddziaływania na środowisko, 7/90, s. 21 i n.
98 Regulamin organizacyjny Komisji ds. ocen oddziaływania na środowisko, tamże.
99 Dz.U. 88/97, poz. 553.
100 Dz.U. 12/71, poz. 114, z późn. zm., np. art. 109, 144 kw.
101 SA Gd 3342-44/95 S - wyrok NSA z dnia 28 stycznia 1997 r.
102 Rozp. Min. OŚZNiL z dnia 13 maja 1995 r. w sprawie określenia rodzajów inwestycji szczególnie szkodliwych dla środowiska i zdrowia oraz mogących pogorszyć stan środowiska, Dz.U. 52/95, poz. 284, § 3 pkt 10.
103 Dz.Urz. Woj. Gdańskiego 18/93, nr 18, poz. 102.
104 Dz.U. tekst jednolity, 15/99, poz. 139.
105 Dz.U. 52/95, poz. 284, § 3 pkt 8 ł i m.
106 SA/Gd 3282/95, wyrok NSA z dnia 3.12.996.
107 Autorzy opinii to: J. Jendrośka, Ł. Kurnicki i K. Łukaszewska.
108 Market czy baseny, DB 20.12.97, Zabezpieczenie "Macro", "Głos Wybrzeża" 11.12.97, Budują czy nie?, "Gazeta Morska" 10.12.97.
109 Zob. M. Stąporek, Czarny Dwór w Urzędzie Miejskim, "Głos Wybrzeża" 10.8.99, G. Borkowska, Makro po raz drugi, "Gazeta Morska" 10.8.99. Przy opracowaniu sprawy Makro wykorzystałam uwagi Rogera Jackowskiego.
110 Skutki katastrofy, zob. Katastrofa w Czarnobylu a Polska, Raport, red. J. Jaśkowski, Gdańsk 1992.
111 Dz.U. 14/87, poz. 83.
112 Na podstawie relacji Władysława Dobrowolskiego z dnia 10.8.99 oraz uwag Stanisława Zubka.
113 Ustawa z dnia 16.10.91 r. o ochronie przyrody, Dz.U. 114/91, poz. 492, z późn. zm.
114 G. Monod-Gayrard, Jeść albo nie jeść zmutowane trufle, "Życie Warszawy" 27.12.96.
115 K. Sułek, Bój o soję, "Polityka" 47/96.
116 D. Warszawski, Kukurydza szczerzy zęby, Magazyn GW 7.3.97.
117 E. Pudlis, Wszystkie odcienie zielonych, "Ekoprofit" 10/97, s. 74 i n. Por. I. Kruszewska, Bawiąc się w Pana Boga. Manipulowana genetycznie żywność w Europie Środkowo-Wschodniej, Kraków 1996.
118 E. Ligęza-Sieniarska, Uwaga - GMO!, "Środowisko" 15/99, s. 25.
119 Przewaga transgenicznych? GW 21.5.99.
120 E. Ligęza-Sieniarska, Uwaga - GMO!, "Środowisko" 15/99, s. 28.
121 Za: H. Lisicka, Organizacje ekologiczne w polskich systemach politycznych, Wrocław 1997, s. 214.
122 Dz.U. 133/97, poz. 885. Por. J. Jerzmański, Organizmy zmodyfikowane genetycznie, ZB12(138)/99 s. 1.
123 A. K. Wróblewski, Byle nie na moim podwórku, wojownicy NIMBA, "Polityka" 35/97.
124 M. Daniec, Ucisk opony, "Polityka" 29/99.
125 R. Dahrendorf, Zagrożone społeczeństwo obywatelskie, w: Europa i społeczeństwo obywatelskie - Rozmowy w Castel Gandolfo, Warszawa 1994, s. 231.
126 Ustawa prawo o stowarzyszeniach, Dz.U. 20/89, poz. 104, z późn. zm.
127 D. Kiełczewski, Prawne przyczyny współczesnych problemów ekologicznych, "Ekonomia i Środowisko, Czasopismo Stowarzyszenia Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych" 1-2/96, s. 157.
128 H. Lisicka, Organizacje ekologiczne w polskich systemach politycznych, Wrocław 1997, s. 292.
129 D. Kiełczewski, Prawne przyczyny współczesnych problemów ekologicznych, "Ekonomia i Środowisko", 1-2/96, s. 159.
130 SFOF to Powszechna, Socjalistyczna Organizacja Oświeceniowa. NOAH to masowa duńska organizacja ochrony środowiska. Nazwa od Arki Noego.
131 z wywiadu ze S. Figlarowiczem.
132 Komputer - śmieć najdroższy, "Głos Wybrzeża" 17.12.97.
133 J. Jendrośka, E. Kaleta-Jagiełło, Udział społeczeństwa w ochronie środowiska..., Wrocław 1994, s. 10.