Polityka sektorowa
Całościowe, międzysektorowe i zintegrowane podejście powinno być naczelną zasadą rozwijania i wdrażania Agendy 21 w regionie bałtyckim. Bez działań zmierzających do zmian rynkowych i cenowych, zmian zachowania i modeli konsumpcji, zrównoważony rozwój regionu pozostanie hasłem bez pokrycia. Ekorozwój musi być wdrażany we wszystkich dziedzinach życia społecznego i we wszystkich sektorach, aby podział obowiązków i zadań pomiędzy nimi stał się klarowny. Rozwój regionalnych programów sektorowych na rzecz zrównoważonego rozwoju, takich jak ekologiczne rolnictwo w regionie bałtyckim lub ekologiczny transport morski może być tylko jedną z opcji prowadzących do realizacji tego celu.
W następnych rozdziałach dokonany zostanie przegląd sektorów gospodarki o szczególnym znaczeniu dla rozwoju regionalnej Agendy 21. Należy jednak podkreślić, iż jest wiele dodatkowych pól działania o podobnym znaczeniu dla procesu zmierzającego do zrównoważonego rozwoju.
Propozycje i żądania zamieszczone w dalszej części publikacji powinny zostać uznane za propozycje konkretnych działań na rzecz ekorozwoju. Lista ta jest jednak z pewnością niepełna, zawiera ona jednak podstawowe i nieodzowne kroki ku uwieńczonemu sukcesem wdrożenia w życie Agendy 21 dla regionu bałtyckiego.
A. PODSTAWOWE WIADOMOŚCI
Rolnictwo ma duże znaczenie gospodarcze i społeczne we wszystkich krajach nadbałtyckich, jednak struktura tego sektora zależy w dużym stopniu od specyfiki danego kraju. W krajach przechodzących transformację ekonomiczną nadal relatywnie duża część populacji zatrudniona jest w tym sektorze i zamieszkuje tereny wiejskie.
Ekologicznie zrównoważone rolnictwo jest niezbędnym komponentem ekologicznego społeczeństwa w ogóle, zapewniając mu dostawy żywności, przyczyniając się do zachowania bioróżnorodności regionu i umożliwiając cyrkulacje składników i materii organicznej pomiędzy terenami miejskimi a wiejskimi.
Rolnictwo jest obecnie w największym stopniu odpowiedzialne za zrzut do środowiska nutrientów (głównie azotu i fosforu) powodujących masową eutrofizację wód śródlądowych oraz morskich. Jest ono także źródłem toksycznych i niebezpiecznych substancji trafiających do środowiska, takich jak np. pestycydy.
Najważniejszymi źródłami nutrientów i niebezpiecznych substancji związanych z uprawą rolna jest:
Organizacje ekologiczne uważają, iż problemy związane z rolnictwem powinny być rozpatrywane z perspektywy ich udziału w zanieczyszczeniach Bałtyku. Najwyższy priorytet powinien zostać zatem przyznany problemowi zanieczyszczenia azotem, a na drugim miejscu fosforem i pestycydami.
Rządy krajów nadbałtyckich przy różnych okazjach podkreślają naglącą potrzebę zmniejszenia emisji zanieczyszczeń z sektora rolnego. W 1988 roku Ministrowie Ochrony Środowiska na spotkaniu HELCOMu zgodzili się na 50% redukcję ładunku nutrientów dostających się do Bałtyku pomiędzy rokiem 1986 i 1995. Zanieczyszczenia z rolnictwa (źródła rozproszone i punktowe) zostały także włączone do Wspólnego Programu Działań dla Środowiska Morza Bałtyckiego (Baltic Sea Joint Comprehensive Environmental Action Plan - HELCOM JCP) przyjętego w 1992 roku.
Cel, jakim była 50% redukcja ładunku substancji biogennych nie został osiągnięty. Wyniki badań jasno pokazują, iż sektor rolniczy jest nadal głównym źródłem azotu i fosforu trafiających do Bałtyku.
Intensywne i przedłużające się zakwity glonów w wodach przybrzeżnych, a także na otwartym morzu oraz deficyty tlenu na dużych obszarach jasno pokazują, że rolnictwo w krajach nadbałtyckich jest dalekie od osiągnięcia poziomu zrównoważonego ekologicznie. Cztery z tych krajów (Dania, Finlandia, Niemcy i Szwecja) są już obecnie członkami Unii Europejskiej, podczas gdy Estonia, Litwa, Łotwa i Polska starają się o członkostwo w tej organizacji. Wspólna Polityka Rolna Unii (Common Agricultural Policy - CAP) skupiała się na zagadnieniach dotyczących areału i wielkości produkcji. Jej rezultatem była nadprodukcja żywności idąca w parze z intensywnym używaniem nawozów sztucznych i pestycydów wywierających negatywny wpływ na środowisko wielu europejskich krajów. "Proekologiczna zmiana w CAP będzie niezbędnym krokiem (prawdopodobnie jednym z najważniejszych, jakie można uczynić obecnie) w kierunku zredukowania szkodliwego oddziaływania rolnictwa na środowisko.
Wyraźne zmniejszenie ilości nawozów sztucznych i pestycydów używanych w rolnictwie zarówno w Estonii, jak i Łotwie, Litwie, Polsce i Rosji było wynikiem recesji ekonomicznej i zmniejszenia intensywności upraw. Jednakże, zapewne z powodu dużej ilości nutrientów zalegających w glebach, które uprzednio otrzymywały zbyt wielkie ilości nawozów, obecnie przedostających się do wód, stężenie substancji biogennych w wodach nie spadło proporcjonalnie do spadku intensywności nawożenia.
Rozwój ekologicznie zrównoważonego rolnictwa w regionie jest niezbędnym warunkiem ochrony bioróżnorodności (gatunków i habitatów) terenów uprawnych w Estonii, Łotwie, Litwie, Polsce i Rosji. W tych krajach duże obszary nie były intensywnie użytkowane rolniczo, dzięki temu przeżyły tam gatunki, które zniknęły z rolniczych krajobrazów państw zachodnich.
Powiększenie Unii Europejskiej spowoduje rozszerzenie obecnej polityki rolnej UE na nowych członków, co doprowadzi z kolei w tych krajach do niekorzystnych z ekologicznego punktu widzenia zmian w sektorze rolnym. Co więcej, "dumpingowa" sprzedaż produktów rolnych z Unii do krajów Europy Środkowej i Wschodniej stanowi poważna przeszkodę w restrukturyzacji i rewitalizacji rolnictwa w tych krajach, a szczególnie rozwoju modelu rolnictwa zrównoważonego ekologicznie.
Rolnictwo zrównoważone ekologicznie, to rolnictwo, które zapewnia żyzność gleby dla następnych pokoleń poprzez utrzymywanie zasobów materii organicznej w glebie, czyste wody gruntowe i dużą bioróżnorodność rolniczego pejzażu. Ten cel może zostać osiągnięty jedynie poprzez oparcie produkcji rolnej o płodozmian, zamknięty obieg nutrientów i biologiczną kontrolę nad szkodnikami. Obecnie rolnictwo organiczne jest sposobem produkcji rolnej najbardziej zbliżonym do tej definicji.
C. PUNKT WIDZENIA ORGANIZACJI EKOLOGICZNYCH
Organizacje ekologiczne są przekonane, że rozwój sektora rolnego powinien być widziany w szerszym kontekście i stanowić integralną część działań na rzecz zrównoważonego rozwoju terenów wiejskich. Podstawowym celem działania powinno być zredukowanie użycia azotu w rolnictwie. Szczególnie w Niemczech i w Danii, stosowanie azotu przekroczyło granice biologicznej efektywności. W tym samym czasie należy uniknąć wzrostu zużycia azotu ponad dopuszczalne granice w restrukturyzowanym sektorze rolnym w krajach przechodzących proces transformacji gospodarczych.
Poprzez działania legislacyjne i programy edukacyjne należy pokazać, iż optymalne zbiory w rolnictwie ekologicznym nie zawsze odpowiadają optymalnej wielkości zbiorów z ekonomicznego punktu widzenia w wysoce intensywnym i wyspecjalizowanym rolnictwie krajów regionu bałtyckiego, a szczególnie członków Unii Europejskiej. Propozycje zmian w obecnej polityce rolnej dotyczące wspierania ekologicznie optymalnych zbiorów zostały ostatnio przyjęte w Danii i Niemczech.
Naczelną zasadą użytkowania nawozów powinna być zasada zrównoważonego nawożenia. Oznacza to, że na pole nie powinno być wprowadzane więcej nutrientów niż jest usuwanych wraz ze zbiorami. Należy zredukować negatywny wpływ na środowisko nieuchronnych strat i same straty poprzez zastosowanie odpowiednich sposobów postępowania. Zasada zrównoważonego nawożenia nie wymaga koniecznie zastosowania wyspecjalizowanego systemu satelitarnego, obliczającego dokładną ilość nawozu, który może zostać użyty na danym polu. Zwykle takie kalkulacje mogą być oparte po prostu o dane dotyczące przeciętnej wielkości plonów.
Rolnictwo organiczne jest jednym ze sposobów wprowadzania rolnictwa zrównoważonego. Należy zwiększyć wysiłki mające na celu promocje tego typu rolnictwa w całym regionie bałtyckim. Kilka krajów ustaliło już narodowe programy działania przeznaczając pewien procent ziem uprawnych pod rolnictwo organiczne. Dzięki takim działaniom zmniejsza się ilość azotu dostającego się do środowiska poprzez:
Spływ azotu z upraw rolnych do Bałtyku powinien zostać zmniejszony do poziomu, który nie będzie powodował negatywnych efektów w przybrzeżnym lub morskim środowisku W pierwszym rzędzie ładunek azotu dostający się do wód powinien zostać do 2000 roku zmniejszony o 50% w stosunku do roku 1986.
Zasoby wody pitnej powinny zostać zabezpieczone przed przedostawaniem się do nich nutrientów i pestycydów.
Rolnictwo organiczne i zbliżone praktyki rolnicze powinny do roku 2010 zostać wprowadzone na terenie przynajmniej 30% ziem uprawnych w krajach regionu bałtyckiego.
Tak długo jak produkcja rolna jest zdominowana przez nieekologiczne metody produkcji, żywność pochodząca z upraw organicznych nie powinna podlegać ograniczeniom kwotowym i podatkowym. Kraje nadbałtyckie będące członkami UE powinny starać się o wyłączenie produktów rolnictwa organicznego z ograniczeń Wspólnego Rynku.
Gospodarstwa oparte o produkcję zwierzęcą powinny być przynajmniej w 80% samowystarczalne pod względem zaopatrzenia w pasze do roku 2020. 1/3 gospodarstw powinna osiągnąć ten cel do roku 2010. Definicja samowystarczalności powinna obejmować produkcję paszy na terenach znajdujących się w pobliżu gospodarstwa.
Rolnictwo w regionie bałtyckim powinno stać się niezależne od sztucznych nawozów i pestycydów do roku 2020. Oznacza to stopniowe wycofywanie się z produkcji nawozów sztucznych przez okres 30 najbliższych lat.
Wszystkie posiłki serwowane przez władze centralne i samorządowe, w szkołach, szpitalach, domach pomocy społecznej, powinny do 2010 roku pochodzić z gospodarstw ekologicznych.
Kryteria ekologiczne powinna stać się integralną częścią programów pomocowych skierowanych do sektora rolnego.
W każdym kraju powinny powstać organizacje zajmujące się promocją i kontrolą rolnictwa organicznego. W procesie tym Unia Europejska powinna akceptować wszystkie organizacje posiadające akredytację Międzynarodowej Unii Producentów Metodami Ekologicznymi (IFOAM).
Wszystkie kraje regionu powinny dokonać przeglądu aktów legislacyjnych pod katem zgodności z zasadami promocji zrównoważonego rolnictwa oraz wprowadzić w życie ekonomiczne i prawne zachęty do wprowadzania zasad rolnictwa ekologicznego w praktyce.
Wszystkie kraje powinny podpisać, ratyfikować i wprowadzić w życie, jako sprawę najwyższej wagi, nowy aneks Komisji Helsińskiej (HELCOM) dotyczący unikania zanieczyszczeń z sektora rolnego.
Kraje członkowskie Unii Europejskiej, a także wszystkie kraje regionu, które starają się o przyjęcie do tej organizacji, powinny podjąć działania na rzecz wprowadzenia zmian we Wspólnej Polityce Rolnej nakierowanych na rozwój terenów wiejskich i politykę prośrodowiskową oraz uwzględnienie kryteriów ekologicznych we wszystkich programach pomocowych dla rolnictwa.
Kraje, które nie są członkami Unii Europejskiej, a posiadają programy wspierania rolnictwa powinny uwzględnić kryteria ekologiczne w swoich programach subwencjonowania sektora rolnego.
Programy kontroli i eko-znakowania produktów spożywczych, które zostały wyprodukowane przy użyciu metod organicznych, oparte o zasady IFOAM (Międzynarodowej Unii Producentów Metodami Ekologicznymi) dostosowane do warunków lokalnych, powinny zostać wprowadzone we wszystkich krajach, które takich programów jeszcze nie posiadają.
Kraje członkowskie Unii Europejskiej powinny skłonić Komisję Europejską do zaakceptowania organizacji akredytowanych przez IFOAM a zajmujących się monitorowaniem produktów rolnictwa organicznego, aby mogły one właściwie kontrolować import takich produktów z krajów spoza Unii.
Powinny zostać opracowane narodowe plany wycofania z produkcji nawozów sztucznych i pestycydów w ciągu najbliższych 30 lat. Pierwszym krokiem powinno być wycofanie z rynku wszystkich produktów zawierających kadm.
Wysokie podatki powinny zostać nałożone na nawozy sztuczne, a uzyskane w ten sposób dochody powinny zostać użyte do promocji różnorodnych programów wspierania rolnictwa organicznego.
Powinny zostać opracowane jasne przepisy dotyczące składowania i używania nawozów pochodzenia zwierzęcego.
Ziemia uprawna nie powinna być wystawiana w okresie zimowym na bezpośrednie działanie wiatru, szczególnie w regionie nadmorskim.
Powinny zostać nałożone limity na liczbę trzody chlewnej przypadającej na hektar upraw.
Hodowla genetycznie modyfikowanych zwierząt i uprawa genetycznie modyfikowanych roślin powinna zostać zabroniona.
Rządy i władze lokalne poszczególnych państw powinny zachęcać obywateli do tworzenia grup zajmujących się ochroną dorzeczy. Grupy takie powinny skupiać działaczy ekologicznych, przedstawicieli władz, rolników i konsumentów.
Obecne modele użytkowaniu energii w krajach rozwiniętych dalekie są od ekologicznie zrównoważonych. Spalanie paliw kopalnych i korzystanie z energii atomowej powodują krótko- i długoterminowe skutki, stojące w sprzeczności z podstawowymi zasadami ekorozwoju.
Jednym z najpoważniejszych globalnych problemów ochrony środowiska jest efekt cieplarniany. Prawie połowa wytwarzanych przez człowieka gazów cieplarnianych pochodzi z sektora energetycznego. Wiele problemów na szczeblu lokalnym i regionalnym związanych jest z emisją tlenków azotu pochodzących ze spalania paliw kopalnych. W regionie bałtyckim zakwaszenie gleby i wód oraz eutrofizacja jezior, rzek i Bałtyku są przykładami takich lokalnych problemów. Na poziomie lokalnym wysoka koncentracja zanieczyszczeń pochodzących ze spalania paliw kopalnych powoduje zagrożenie dla zdrowia mieszkańców terenów miejskich w całym regionie.
Energia atomowa jest także nieekologicznym źródłem energii powodującym wiele problemów począwszy od wydobycia rud uranu po składowanie odpadów nuklearnych, a szczególnie katastrofalne skutki potencjalnej awarii w siłowni atomowej. Poważne zagrożenie stanowi także powiązanie pomiędzy cywilnym a militarnym wykorzystaniem energii atomowej, a także możliwość kradzieży materiałów rozszczepialnych przez grupy terrorystyczne.
Organizacje ekologiczne stwierdzają z niepokojem, iż Deklaracja Prezydencka ze Szczytu Państw Bałtyckich w 1996 i 1998 roku nie zawiera jasno sformułowanego postulatu wycofania energii atomowej z regionu bałtyckiego. Wprost przeciwnie, dokumenty te pośrednio popierają budowę nowych elektrowni atomowych, zawierając zapisy mówiące, że elektrownie te powinny być budowane i użytkowane a odpady z nich zagospodarowywane w sposób, który minimalizuje zagrożenie dla ludzi i środowiska.
Organizacje ekologiczne nie podzielają przekonania, iż ryzyko związane z energia atomowa może zostać wyeliminowane poprzez stosowanie odpowiednich technologii. Rozwiązania technologiczne mogą zmniejszać to ryzyko, lecz tylko działania legislacyjne i administracyjne prowadzące do całkowite wyeliminowania produkcji energii atomowej mogą rozwiązać problemy związane z jej produkcją i składowaniem odpadów nuklearnych.
Rezultatem negocjacji prowadzonych podczas globalnej Konwencji Klimatycznej w Kyoto była możliwość tworzenia wspólnych programów działania (Joint Implementation) mających na celu redukcję emisji CO2 oraz wprowadzenia tzw. elastycznych instrumentów rynkowych (flexible market based instruments). Warto jednak podkreślić, iż według Protokołu z Kyoto te metody rozwiązywania problemów środowiskowych są tylko możliwymi opcjami, a nie jedynymi sposobami działania.
Organizacje ekologiczne uważają, że Joint Implementation jest trudnym do zaakceptowania sposobem podejścia do problemu zmian klimatycznych powodowanych przez kraje regionu bałtyckiego. Joint Implementation, podobnie jak handel pozwoleniami na emisję jest podejściem niesprawiedliwym dla krajów biedniejszych. Proponowane rozwiązania są krótkoterminowe i dają przemysłowi (oraz zachodnim demokracjom) prawo zakupu od krajów przechodzących transformacje ustrojowe tanich pozwoleń na emisję dwutlenku węgla i wykorzystywanie ich dla własnych korzyści. Za kilka lat kraje Europy Środkowej i Wschodniej same będą potrzebowały tych pozwoleń by kontrolować własne emisje, tymczasem przemysł w krajach zachodnich będzie mógł kontynuować nieefektywną i zanieczyszczającą produkcję. W rezultacie zachęty do innowacji zwiększających eko-efektywność w sektorze energetycznym, w transporcie i przemyśle, zostaną poważnie ograniczone lub wyeliminowane.
Wspieranie odnawialnych źródeł energii, oszczędzania energii i zwiększania wydajności.
Ekologicznie zrównoważony sektor energetyczny w regionie bałtyckim musi być oparty o odnawialne źródła energii. Region ten ma duże możliwości wykorzystania energii wiatru, słońca i biopaliw. Wiele badań wskazuje, że możliwości wykorzystania odnawialnych źródeł energii są wyższe niż zostało to przedstawione w rządowej "Agendzie 21 dla Bałtyku", chociażby ze względu na szybki postęp technologiczny w tej dziedzinie.
W Finlandii, Szwecji, czy Karelii biopaliwa oferują duże możliwości zaspokajania potrzeb energetycznych bez szkody dla bioróżnorodności tych regionów. Wyniki badań z Danii, Szwecji, Norwegii, Finlandii i okolic Murmańska jasno pokazują, że możliwości wykorzystanie energii wiatru zostały niedoszacowane we wcześniejszych oficjalnych opracowaniach. Z drugiej strony należy ograniczyć lub wstrzymać budowę dużych i małych hydroelektrowni w regionach wrażliwych ekologicznie. Ponowna ocena potencjału energetyki alternatywnej powinna zostać opracowana jak najszybciej dla całego regionu bałtyckiego.
Równie ważnym działaniem na drodze do rozwoju zrównoważonego powinno być wspieranie działań na rzecz oszczędzania energii i podniesienia wydajności energetycznej oraz promocję paliw bogatych w wodór, a powodujących niską emisję dwutlenku węgla.
Efektywność zużycia energii w regionie bałtyckim może wzrosnąć od 20 do 40%. Ta szansa nie powinna zostać zmarnowana, jednak doświadczenia z ostatnich lat nie dają powodów do optymizmu. Dobra wola polityków zwykle nie wykracza poza deklaracje. Pomimo wielu obietnic zachodnich rządów dotyczących pomocy dla krajów Europy Środkowej i Wschodniej w rozwiązywaniu problemów energetycznych, postęp w tej dziedzinie był niewielki i powolny. Kraje skandynawskie przeznaczyły więcej pieniędzy na utrzymanie elektrowni atomowych na Litwie i w Rosji niż na projekty wspierania rozwoju alternatywnych źródeł energii.
BAŁTYCKI PIERŚCIEŃ (BALTIC RING)
Celem Bałtyckiego pierścienia jest stworzenie wspólnego rynku energetycznego, włączając to wspólne linie przesyłowe pomiędzy krajami regionu. Projekt ten jest często reklamowany jako przyjazny dla środowiska. Organizacje ekologiczne nie zgadzają się z wynikami badań nad pozytywnym wpływem pierścienia na środowisko. Aby projekt stał się ekonomicznie opłacalny, zużycie energii w regionie powinno utrzymać się na tym samym poziomie lub nawet wzrosnąć. Stoi to w sprzeczności z jednym z podstawowych wymogów rozwoju zrównoważonego - radykalnym zmniejszeniem zużycia energii. Organizacje ekologiczne ostrzegają także przed poważnym niebezpieczeństwie związanym z faktem, iż nakłady na stworzenie Bałtyckiego pierścienia ograniczą możliwości wspierania prośrodowiskowych przemian w sektorze energetycznym. Budowa nowych lub też rozbudowa starych systemów przesyłowych może prowadzić do fragmentacji krajobrazu, w tym także na terenach cennych przyrodniczo.
POE nie akceptują także wprowadzania na dużą skalę w całym regionie gazu ziemnego. Jednakże rozsądne użycie gazu (np. do otrzymywania wodoru) może przyśpieszyć przejście do epoki wolnej od paliw kopalnych.
Rozwój zrównoważony w sektorze energetycznym to proces charakteryzujący się:
Aby wyżej wymienione cele mogły zostać osiągnięte należy:
Ceny paliw i energii elektrycznej moderowane poprzez działania legislacyjne i regulacje rynkowe, powinny odzwierciedlać rzeczywiste koszta społeczne i ekologiczne, a także koszta nieefektywnego użytkowania energii. Polityka kształtowania cen przez rząd powinna skończyć z dotowaniem energii atomowej i utrzymywaniem elektrowni jądrowych oraz subsydiowaniem źródeł energii opartych o paliwa kopalne.
Powinny zostać nałożone podatki na energię, emisję dwutlenku węgla, dwutlenku siarki oraz tlenków azotu we wszystkich państwach regionu.
Powinna wzrosnąć pomoc finansowa dla projektów promujących energetyczną efektywność w krajach Europy Środkowej i Wschodniej.
Elektrownie atomowe powinny zniknąć z regionu bałtyckiego tak szybko jak to tylko możliwe i nie później niż do roku 2010. W pierwszym rzędzie powinny zostać zamknięty reaktory typu RBMK - podobne do czernobylskiego - w Ignalinie i Sosnowym Borze oraz typu WWER na Przylądku Kola, podobnie jak wszystkie reaktory zachodnie. Oznacza to także, iż kraje bałtyckie muszą zwiększyć współpracę w dziedzinie energetyki.
Prace legislacyjne powinny pójść w tym kierunku, aby firmy zarządzające elektrowniami atomowymi ponosiły pełną i nieograniczoną odpowiedzialność za skutki działania tych elektrowni, zarówno podczas normalnej pracy, jaki i w sytuacjach awaryjnych.
Nie powinno wydawać się pozwoleń na budowę nowych elektrowni atomowych.
Programy pomocowe, które przedłużają działanie obecnie istniejących elektrowni powinny zostać zaniechane. Pomoc ta jest do zaakceptowania jedynie w przypadku niezwykle poważnych sytuacji kryzysowych.
W okresie wycofywania najbardziej szkodliwych dla środowiskach źródeł energii - ropy, węgla i energii atomowej - gaz ziemny powinien być traktowany jako tymczasowe paliwo okresu przejściowego.
Należy podjąć działania zakazujące tych Wspólnych Programów Działania (Joint Implementation Projects), które służą jedynie wywiązaniu się z zobowiązań krajów zachodnich kosztem krajów Europy Środkowej i Wschodniej. Projekty wspierające rozwój energetyki nuklearnej powinny zostać wyłączone z Założeń Wspólnych Programów Wdrożeń (Joint Implementation Schemes), a fundusze pomocowe nie mogą być używane w tym celu.
Wzrasta ryzyko związane z transportem ropy na Bałtyku, miedzy innymi w związku z budową we wschodniej części Zatoki Fińskiej jednego z największych na świecie terminali paliwowych. Wystarczy jeden poważny wypadek, aby zniszczyć niezwykle wrażliwy ekosystem Bałtyku. Należy wprowadzić bardzo ostre przepisy regulujące zasady transportu ropy, konstrukcji tankowców oraz infrastruktury niezbędnej do zwalczania skutków wycieków ropy na morzu i na wybrzeżach.
Szczegółowe stanowisko organizacji ekologicznych w sprawie zrównoważonej gospodarki rybackiej zostało przedstawione Międzynarodowej Komisji Rybołówstwa Morza Bałtyckiego (IBSFC) podczas jej otwartego posiedzenia w lutym 1998 roku. Poniższy rozdział jest skrótem przedstawionego wtedy stanowiska.
Gospodarka rybacka musi liczyć się z kompleksowymi zależnościami pomiędzy człowiekiem a przyroda, a także pomiędzy gospodarką a społeczno-ekonomiczno-kulturowymi założeniami, na których opiera się społeczeństwo. Decyzje o wielkości połowów muszą być podejmowane poprzez zbilansowanie zysków i strat - strat spowodowanych gwałtownym zmniejszeniem się wielkości stad i ekologiczną katastrofą a ekonomicznym zyskiem. Podstawowym pytanie pozostaje: czy wyniki badań skłaniają do wzmożonej eksploatacji, czy raczej zwiększonej ochrony zasobów morza?
Organizacje ekologiczne są przekonane, że zrównoważona gospodarka rybacka na Bałtyku musi brać pod uwagę wszystkie zasoby rybackie z całej zlewni. Tylko takie podejście pozwoli na poszukiwanie zintegrowanego, ekologicznego rozwiązania, niezbędnego dla Bałtyku. Polityka rybacka musi brać pod uwagę aspekty ekologiczne, biologiczne i socjo-ekonomiczne.
KU ZRÓWNOWAŻONEJ GOSPODARCE RYBACKIEJ
Organizacje ekologiczne uważają, że naturalne ekosystemy wodne posiadają wartość samą w sobie, która jest niezależna od wartości połowów z obszaru Morza Bałtyckiego.
Wychodząc z tego założenia organizacje ekologiczne apelują o wprowadzenie zrównoważonej gospodarki rybackiej, która powinna promować odpowiedzialne, korzystne społecznie i ekologicznie podejście oraz takie praktyki połowowe, które są ekonomicznie uzasadnione, a jednocześnie pozwalają na zachowanie bioróżnorodności, produktywności i ekologicznej harmonii środowiska wodnego.
Organizacje ekologiczne wierzą, że ochrona ekologicznej integralności ekosystemów powinna być podstawowym celem zrównoważonej gospodarki rybackiej, ale doceniają również znaczenie zadań socjo-ekonomicznych spełnianych przez rybactwo, które to cele także powinny być brane pod uwagę.
Kiedy oceniamy obecną politykę połowową na Bałtyku pod kątem tych celów i zadań, staje się jasne, iż niezbędne jest nowe podejście zarówno ogólne, jak i na poziomie poszczególnych gatunków, a szczególnie gatunków ważnych z punktu widzenia gospodarczego - takich jak łosoś i dorsz. Niezbędne jest holistyczne ekosystemowe podejście, którego głównym założeniem powinno być zapewnienie zgodności zarządzania rybackiego i ekologicznego z utrzymaniem charakterystycznej struktury, funkcjonowania, produktywności, różnorodności ekosystemów, wysokiego poziomu ochrony i potrzebami produkcji żywności.
Spełnienie ekologicznych postulatów jest niezbędnym warunkiem harmonizacji gospodarki rybackiej m.in. z założeniami Agendy 21 i Konwencji o Bioróżnorodności. Wymaga to zmiany podstaw ku "etyce środowiskowej" zarówno na poziomie pojedynczych rybaków, jak całego systemu - w badaniach naukowych, zarządzaniu, połowach i na szczeblu politycznym. Na obszarze Bałtyku, podobnie jak i w innych częściach świata niezbędny jest zwrot ku rzeczywistemu "zarządzaniu ekosystemowemu" w gospodarce rybackiej. Wiedza ekologiczna musi przyczyniać się do lepszego zrozumienia całego systemu. Bliższa współpraca pomiędzy Komisją Helsińską a Komisją Gdańską jest niezbędna do wypracowania wspólnej polityki nakierowanej na rozwój zrównoważony, w tym zrównoważoną gospodarkę rybacką. Opracowanie nowych strategii decyzyjnych dla takiej gospodarki na Bałtyku musi zawierać sposób wprowadzenie w życie, kiedy to niezbędne, strategii działania w sytuacjach zagrażających bioróżnorodności. Nowe podejście jest także potrzebne do opracowania sposobów postępowania z gatunkami ryb o specjalnym znaczeniu, oraz w tych dziedzinach, gdzie pojawiają się problemy i konflikty.
ZASADA OSTROŻNOŚCI (THE PRECAUTIONARY APPROACH)
Zrównoważona gospodarka rybacka, bazująca na podejściu ekosystemowym, musi wprowadzić zasadę ostrożności. Aby spełniać swoje zadanie efektywnie, zasada ostrożności musi być zastosowana we wszystkich działach gospodarki rybnej. Brak rzetelnej wiedzy naukowej nie może być stosowany jako powód odsunięcia w czasie lub niepodejmowania w ogóle odpowiednich działań służących ochronie środowiska.
Zasada ostrożności powinna być stosowana do wszelkiej działalności połowowej na Bałtyku, dzięki czemu wielkość tych połowów pozostaje w bezpiecznych z ekologicznego punktu widzenia granicach.
Docelowe wielkości stad lub powinny zostać ustalone dla wszystkich gatunków ryb wykorzystywanych komercyjnie, tak aby zredukować lub zminimalizować ryzyko gwałtownego zmniejszenia się wielkości stad, a tym samym ograniczyć ich negatywne skutki dla całego ekosystemu.
Należy podjąć działania na rzecz sprowadzenia wielkości floty połowowej i jej wydajności do poziomu akceptowalnego przez ekosystem, wprowadzając jednocześnie system licencji przyznających "prawo do połowów".
Należy uregulować prawnie działania zabraniające wyrzucania przyłowu do morza. Powinien być on składowany na lądzie.
NISZCZYCIELSKIE TECHNIKI RYBACKIE
Szkodliwe techniki połowów powinny zostać zaniechane, a rozwinięte nowe techniki pozwalające ograniczyć wielkość przyłowu, w tym ptaków morskich i ssaków, a także szkodliwego oddziaływania narzędzi połowowych na ekosystem dna morskiego.
Używanie sieci dryfujących i włoków rozprzowych na Bałtyku powinno zostać zakazane.
Znaczące środki finansowe powinny zostać przekazane na badania nad rozwojem nowych technik połowowych minimalizujących wielkość przyłowu. Wyrzucanie przyłowu powinno zostać zakazane.
OCHRONA BIORÓŻNORODNOŚCI ŚRODOWISKA MORSKIEGO, WYBRZEŻY, JEZIOR I SYSTEMÓW RZECZNYCH W REGIONIE BAŁTYCKIM
Należy zapewnić ochronę naturalnej bioróżnorodności a tym samym długoterminowego, zrównoważonego wykorzystania zasobów rybackich wód słodkich i słonych regionu bałtyckiego.
Powinien zostać opracowany Wspólny Program Działań na rzecz ochrony rzadkich lub zagrożonych gatunków ryb z obszaru zlewni bałtyckiej.
Powinny zostać także rozwinięte działania dla zabezpieczenia obszarów nadbrzeżnych i morskich o szczególnym znaczeniu dla bioróżnorodności ekosystemów morskich przed nieekologicznymi praktykami rybackimi.
Należy podjąć działania na rzecz ochrony rzek wraz z ujściami oraz wód przybrzeżnych przed nadmierną eksploatacją w celu zachowania miejsc rozrodu i żerowania.
Zapewnienie długoterminowej, zrównoważonej gospodarki rybackiej na obszarze zlewni bałtyckiej
W celu utrzymania podstawowego stada dorsza w Bałtyku należy wprowadzić zintegrowane zarządzanie połowami przybrzeżnymi i pełnomorskimi.
W celu ochrony terenów rozrodu i dojrzewania narybku należy w szerszym zakresie stosować czasowe lub całkowite wyłączenie tych obszarów z łowisk.
REGIONALNY ROZWÓJ EKONOMICZNY I SPOŁECZNY
Stworzenie programu działania na rzecz zrównoważonego socjo-ekonomicznego planu rozwoju nadbrzeżnych społeczności, z racjonalnym wykorzystaniem zasobów rybackich jako ważnym składnikiem lokalnych gospodarek.
Zintegrowanie regionalnych polityk rozwoju, włączając w to ekoturystykę i gospodarkę rybacką w celu zwiększenia korzyści i przyspieszenia rozwoju lokalnych społeczności.
Popieranie rozwoju lokalnych, małoskalowych form połowów prowadzonych przez społeczności nadbrzeżne (w połączeniu ze zrównoważonym rozwojem turystyki i rolnictwa).
Wprowadzenie i wspieranie mechanizmów promujących rozwój rybołówstwa i efektywne wykorzystanie zasobów rybackich.
Wprowadzenie regulacji nakazujących wyładunek złowionych ryb w portach, które są najbliżej miejsca połowu.
Wspieranie mechanizmów rynkowych i inicjatyw gospodarczych umożliwiających lokalne wykorzystanie (z przeznaczeniem na konsumpcję przez ludzi) zasobów rybackich.
Zmniejszyć negatywny wpływ akwakultury (zanieczyszczenia i introdukcja obcych gatunków) na środowisko Morza Bałtyckiego i jego zlewni.
Opracowanie regulacji i nowych form hodowli zapobiegających niekontrolowanemu przedostawaniu się do środowiska hodowanych gatunków i organizmów zmodyfikowanych genetycznie.
Wprowadzenie zakazu tworzenia nowych hodowli na otwartym morzu i rozwinięcie alternatywnego systemu hodowli z zamkniętym obiegiem wody na wodach śródlądowych.
Patrz punkt "Zasada ostrożności".
Międzysektorowa integracja zarządzania wodami śródlądowymi i ich zasobami w całym regionie bałtyckim.
Należy podjąć działania integrujące zarządzanie zasobami rybackimi w jeziorach, rzekach i wodach przybrzeżnych z działaniami podejmowanymi w innych sektorach, takich jak: rolnictwo, leśnictwo, energetyka, gospodarka ściekowa i planowanie przestrzenne.
Podniesienie świadomości ekologicznej i zrozumienia środowiskowych aspektów gospodarki rybackiej zarówno wśród pracowników tego sektora, jak i społeczeństw krajów nadbałtyckich.
Finansowe wsparcie programów edukacyjnych i informacyjnych mających na celu podniesienie świadomości ekologicznej.
INNE ZAGADNIENIA WYMAGAJĄCE UWAGI
Zakaz stosowania substancji toksycznych w sektorze rybackim.
Wycofywanie substancji toksycznych powinno przebiegać zgodnie z ustalonym wspólnie przez kraje nadbałtyckie harmonogramem. Należy zakazać stosowania toksycznych i/lub długo pozostających w środowisku farb do ochrony przed organizmami porastającymi kadłuby statków. Farby zawierające TBT (trójbutyltin) powinny zostać wycofane z użytku nie później niż do roku 2000.
B. INTRODUKCJA OBCYCH GATUNKÓW
Zminimalizowanie ryzyka introdukcji obcych gatunków do wód zlewni Morza Bałtyckiego.
Opracowanie przepisów prawnych, regulacji i nowych metod hodowli pozwalających na uniknięcie niebezpieczeństwa związanego z uwolnieniem do środowiska obcych gatunków hodowlanych, np. ryb łososiowatych nie występujących naturalnie w Bałtyku. Nie wolno dopuścić, aby takie gatunki mogły przetrwać, rozradzać się lub hybrydyzować w naturalnym środowisku.
Opracowanie metod postępowania i regulacji mających na celu uniknięcie przedostania się do środowiska niepożądanych organizmów wodnych lub patogenów poprzez wody balastowe i wody zęzowe spuszczane ze statków rybackich, przyczepiających się do narzędzi połowowych lub używanych jako żywa przynęta.
Ryby łowione w Bałtyku i w jego zlewni powinny być, o ile to możliwe, przeznaczane do konsumpcji przez ludzi.
Przyznawanie licencji na połowy przemysłowe powinno być rozpatrywane indywidualnie i okresowo kontrolowane.
Wszystkie ryby łowione na Bałtyku i w jego zlewni powinny spełniać normy pozwalające na ich spożycie bez zagrożenia dla ludzkiego zdrowia.
Podjęcie działań, które spowodują, iż rezultatem zrównoważonej gospodarki rybackiej będzie dostarczenie konsumentowi produktów nie powodujących zagrożenia dla jego zdrowia.
E. PROPOZYCJE DOTYCZĄCE KONKRETNYCH GATUNKÓW
Stan dzikiej populacji łososia bałtyckiego już od kilku lat stanowi powód do niepokoju. Organizacje ekologiczne uważają, iż jedyną drogą zapewniającą przetrwanie łososia w długoterminowej perspektywie jest całkowity zakaz jego połowów w wodach otwartych i przybrzeżnych.
Zapewnienie przetrwania populacji dziko rozradzającego się łososia w rzekach i strumieniach zlewiska Morza Bałtyckiego mogących jeszcze stanowić miejsca rozrodu.
Opracowanie Planu ratunkowego (Emergency Managment Plan) dla dzikiego łososia bałtyckiego.
Plan taki powinien zawierać następujące elementy:
DODATKOWE DZIAŁANIA NA RZECZ OCHRONY DZIKIEGO ŁOSOSIA BAŁTYCKIEGO
Wycofanie długich sieci dryfujących z połowów łososi na Bałtyku - w pierwszym rzędzie połowy z użyciem sieci dryfujących powinny zostać podporządkowane regulacjom Unii Europejskiej, które zakładają, iż ich długość nie może przekraczać 2,5 kilometra.
Zaprzestanie opóźnionego wypuszczania narybku łososi z hodowli - takie działania skutkują niepożądanymi migracjami łososi hodowlanych do rzek wzdłuż zachodniego wybrzeża Szwecji prowadząc do zanieczyszczania materiału genetycznego i rozprzestrzeniania chorób.
Opracowanie programu działania zapobiegającego nielegalnym połowom dzikiego łososia w rzekach zlewni bałtyckiej.
Plan Działań na rzecz Ochrony Dzikiego Łososia Bałtyckiego opracowany przez Międzynarodową Komisję Rybołówstwa Morza Bałtyckiego
Organizacje ekologiczne aktywnie włączają się w realizację programu poprzez swoje projekty w Estonii, Litwie, Łotwie, Polsce i Rosji.
Powinny zostać opracowane narodowe programy ochrony łososia.
Dorsz jest typowym przykładem populacji, która wymaga natychmiastowego działania, uwzględniającego wysokie ryzyko zmniejszonej rekrutacji w związku ze złym stanem środowiska.
Pozostawienie populacji dorsza w bezpiecznych ekologicznie granicach.
Wielkość kwot połowowych musi być ustalona w ten sposób, by wschodnie stado łososia bałtyckiego pozostało w bezpiecznych ekologicznych granicach.
Docelowa wielkość stad i kwot połowowych musi zostać ustalona z zachowaniem zasady ostrożności, przy uwzględnieniu faktu, iż wlewy słonej wody do Bałtyku mogą nie występować przez bardzo długi okres czasu.
Kwoty połowowe nie mogą być ustalane powyżej zaleceń Międzynarodowej Rady Badań Morza.
Należy podjąć działania zmniejszające pełnomorskie połowy dorsza i zwiększające połowy przybrzeżne.
Istnieje wiele niewiadomych dotyczących kondycji i związków pomiędzy różnymi stadami troci w regionie bałtyckim. Niektóre spośród tych stad mogą być zagrożone w podobnym stopniu co stada łososia.
Zapewnienie przetrwania dziko rozradzających się stad troci w zlewni Morza Bałtyckiego.
Należy opracować do roku 2000 wspólny program działania na rzecz ochrony stad dziko rozradzającej się troci.
Istnieją dowody na to, iż niektóre stada tego gatunku w regionie bałtyckim są nadmiernie eksploatowane.
Zrównoważona gospodarka rybacka zasobami sieji w całej zlewni bałtyckiej.
Należy opracować do roku 2000 raport nt. stanu populacji siei w różnych rejonach Bałtyku, zawierający plan działania na rzecz zrównoważonej gospodarki tym gatunkiem.
Zrównoważona gospodarka rybacka zasobami węgorza w całej zlewni bałtyckiej.
Zachowanie populacji naturalnie rozradzającego się węgorza poprzez zwiększenie nakładów na badania naukowe i wyrównawcze uzupełnianie wielkości populacji.
Zasady leśnictwa zrównoważonego przyjęte przez UNCED i zapisane w Agendzie 21 podkreślają kluczową rolę lasów w utrzymaniu procesów ekologicznych i równowagi na szczeblu lokalnym, narodowym i regionalnym poprzez ich rolę w ochronie wrażliwych ekosystemów, dorzeczy i zasobów słodkiej wody oraz jako habitatów zasobnych biologiczne i bogato zróżnicowanych. Agenda zwraca również uwagę, iż wszystkie aspekty ekologicznej ochrony oraz społecznego i ekonomicznego rozwoju związanego z leśnictwem i terenami leśnymi powinny być zintegrowane i o szerokim zasięgu. Lasy powinny być zagospodarowywane w sposób zrównoważony, tak aby zaspokajać potrzeby społeczne, ekonomiczne, ekologiczne i kulturowe obecnej i następnych generacji.
Ekosystemy olbrzymich skandynawskich lasów iglastych (głównie świerkowych i sosnowych) zostały w dużym stopniu zaburzone poprzez wprowadzenie nowoczesnych metod leśniczych i uległy transformacji z lasów naturalnych do hodowlanych, w których stosowane są zmechanizowane sposoby pozysku drewna. Zmiany te prowadzą do postępującej degradacji biologicznej różnorodności leśnych ekosystemów, w których żyje m.in. 1700 gatunków z tzw. "czerwonej listy gatunków zagrożonych".
Intensywne praktyki pozyskiwania drewna powodują także inne negatywne efekty, takie jak uwalnianie nutrientów z obszarów leśnych w związku z prowadzoną tam irygacją. W tym samym czasie bioróżnorodność lasów zagrożona jest także np. przez depozycję substancji zakwaszających, która, jak się ocenia, będzie postępowała jeszcze przynajmniej przez 10 do 15 lat.
Lasy w Estonii, na Łotwie, Litwie i zachodniej części Rosji (a także wschodniej części Polski) przedstawiają sobą zupełnie inny obraz. W porównaniu ze Skandynawią, mniej intensywne leśnictwo w ostatnich 50 latach spowodowało, że pozostały tam nienaruszone stosunkowo duże obszary puszczy pierwotnej i/lub dobrze rozwinięte i ekologicznie stabilne skupiska leśne. Bogate w licznie występujące w nich gatunki, są one w dużej mierze unikalne nie tylko z perspektywy regionu bałtyckiego, ale także perspektywy europejskiej. W ostatnich latach nasiliły się naciski na eksploatację tych cennych obszarów leśnych. Wolnorynkowe przemiany otworzyły możliwości przed różnorodnymi prywatnymi, półprywatnymi i rządowymi (lokalnymi i regionalnymi) projektami korzystania z zasobów leśnych. Dla przykładu w 1995 roku, Łotwa wyeksportowała 3,1 miliona ton masy drzewnej, z czego 70% do Szwecji. W tym samym czasie estońskie lasy dostarczały surowców do fińskich fabryk papieru, które korzystały także z nietkniętych do tej pory lasów na granicy fińsko-rosyjskiej na obszarze Karelii.
Dla zachodnich kompanii drzewnych, tanie zasoby leśne z krajów Europy Środkowej i Wschodniej, w okresie gdy ich własne, w dużym stopniu wyeksploatowane, lasy stanowią obiekt coraz większej troski i ochrony ze strony ekologów, pozostają jedną z niewielu możliwości dalszego zwiększania produkcji.
Ochrona i zrównoważona gospodarka zasobami leśnymi nie podlegała do tej pory w większym stopniu regulacjom międzynarodowym. Wysiłki HELCOMu koncentrowały się głównie na problemach środowiskowych związanych z fabrykami celulozy i papieru (zanieczyszczenia związane z materią organiczną, nutrientami, metalami ciężkimi i substancjami chloropochodnymi).
Wszystkie kraje regionu ratyfikowały Konwencje o Ochronie Bioróżnorodności. Kilka z nich jest także sygnatariuszami Konwencji Ramsar i Konwencji z Berneńskiej. Tym samym kraje nadbałtyckie podjęły się realizacji zobowiązań nakładających na nie konieczność ochrony różnorodności biologicznej, włączając w to bioróżnorodność leśną. Konwencja o Ochronie Bioróżnorodności obliguje kraje, które ja podpisały do włączenia polityki ochrony i zrównoważonej gospodarki zasobami leśnymi w ważniejsze programy i projekty sektorowe i międzysektorowe. Realizacja tych zobowiązań będzie jednym z głównych wyzwań stojących przed sektorem leśnym w procesie przechodzenia ku gospodarce zrównoważonej w regionie bałtyckim.
Plan działań na rzecz ochrony lasów regionu bałtyckiego powinien zawierać min. następujące elementy:
Przemysł odgrywa bardzo ważną rolę w procesie zrównoważonego rozwoju. Rozwój techniczny i tworzenie nowych produktów powinny zostać podporządkowane zasadom działania społeczeństwa ekologicznego - zmniejszającego konsumpcje i zużycie zasobów naturalnych. Długoterminowym celem społeczeństwa ekologicznego musi być połączenie potrzeby utrzymania/polepszenia jakości życia z zamkniętym obiegiem energii i surowców oraz minimalizacją wpływu na środowisko. Jak dotąd rozwiązywanie problemów środowiskowych koncentrowało się na ulepszaniu obecnie istniejących technologii, tzn. na rozwiązaniach "końca rury".
Rozwój pro-środowiskowych technologii i produktów może zachodzić na różnych poziomach i stawiać sobie różne cele:
W społeczeństwie zrównoważonego rozwoju wymagana będzie zmiana priorytetów w tworzeniu produktu, gdy wielkość jego środowiskowego oddziaływania zostanie - bezpośrednio lub pośrednio - ustalona w fazie planowania, podczas wyznaczania wymagań wobec produktu. Zagadnienia środowiskowe oraz możliwość recyklingu powinna być zatem brana pod uwagę od początku procesu planowania i rozwoju produktu. Nowe podejście do projektowania, uwzględniające powtórne użycie produktu lub tworzących go surowców można opisać słowami: "od kołyski do kołyski" (from cradle to cradle), a nie tylko "od kołyski do grobu" (from cradle to grave).
Wszystkie kraje nadbałtyckie mogą być uznane za uprzemysłowione. Istnieją jednak głębokie różnice pomiędzy sektorami przemysłu w poszczególnych krajach. Przemysł w krajach Zachodu i Północy przeszedł długą i trudną drogę, aby odnaleźć swoje miejsce na wysoko konkurencyjnym rynku światowym. Najnowsze osiągnięcia w dziedzinie ochrony środowiska musiały zostać wdrożone, aby przemysł mógł poradzić sobie ze stopniowo zaostrzającymi się przepisami ochrony środowiska. Tymczasem w krajach przechodzących zmiany pro rynkowe nadal czasami działają instalacje, które powstały jeszcze w fazie szybkiej industrializacji, czyli w niektórych przypadkach nawet w latach 30-tych.
Niezależnie od tych różnic, sektor produkcji przemysłowej ma znaczący wpływ na stan środowiska całego regionu bałtyckiego i może odegrać istotną rolę w procesie tworzenia zrównoważonej gospodarki przyszłości. Z tej perspektywy niedopuszczalny jest eksport przestarzałych technologii, w dużej mierze odpowiedzialnych za zniszczenia ekologiczne w krajach zachodnich do krajów Europy Środkowej i Wschodniej.
Organizacje ekologiczne ze smutkiem stwierdzają bardzo wolny postęp we włączaniu problemu zanieczyszczeń przemysłowych do HELCOM JCP. Potwierdza to Raport poświęcony aktualizacji i wzmocnieniu JCP przedstawiony na spotkaniu ministerialnym HELCOMu w marcu 1998. Jak dotąd postęp w rozwiązywaniu problemów z przemysłowymi "gorącymi obszarami" ("hot-spots"), szczególnie w krajach z EŚiW, był zdecydowanie wolniejszy w porównaniu z municypalnymi "gorącymi obszarami".
Tradycyjne podejście do sektora przemysłowego odbija się w pracach HELCOMu i jego Komitetu Technologicznego(Technological Committee). Próby wprowadzenia przez Danię w 1992 roku koncepcji czystszych technologii i produkcji do zmodyfikowanej Konwencji Helsińskiej spotkały się z dużym sceptycyzmem. Ostatecznie wysiłki Danii zakończyły się umieszczeniem stosownych zapisów w nieobligatoryjnej Uchwale 4 Aktu Końcowego i jego załączników Konferencji Dyplomatycznej odbywającej się w kwietniu 1992 roku. W tej samej uchwale kraje-sygnatariusze zobowiązały się także do brania pod uwagę względów ekologicznych, jeśli to tylko możliwe, na wszystkich etapach powstawania produktu - od planowania i produkcji, poprzez konsumpcję i użytkowania, aż po końcowe składowanie lub powtórne wykorzystanie. Niestety deklaracja ta "zaginęła" podczas sesji HELCOMU już rok później, po cichu zamieciona pod dywan tradycyjnego, promowanego przez HELCOMu - "biznesu jak co dzień".
Rekomendacje HELCOMU dotyczące standardów emisji przemysłowych często stawiały przed przemysłem wymogi, które mogą zostać spełnione przez obecnie istniejące zachodnie technologie lub nowe technologie, które i tak były wdrażane. Tylko w kilku kwestiach proponowane standardy mogły rzeczywiście odgrywać rolę katalizatora zmian, stymulującego rozwój proekologicznych technologii i rozwiązań, przyczyniających się do zrównoważonego rozwoju, a także tworzenia nowych miejsc pracy w regionie.
Wprowadzenie i zastosowanie zasad czystszej produkcji jako naczelnej reguły w sektorze przemysłowym, przy zastosowaniu modyfikacji produkcji, substytucji zasobów naturalnych, lepszego projektowania produktu i pracy w celu zredukowania wykorzystania surowców i powstających odpadów oraz zawartości w nich substancji szkodliwych dla środowiska, a także dostosowanie produktu i powstałych z niego odpadów do recyrkulacji.
Zatrzymanie w ciągu 15 lat emisji, zrzutów i strat wszelkich substancji niebezpiecznych powstających w procesach produkcyjnych w regionie bałtyckim. Celem ostatecznym powinno być utrzymanie koncentracji substancji występujących naturalnie w środowisku na poziomie tła geochemicznego oraz osiągnięcie zerowej koncentracji dla substancji syntezowanych przez człowieka.
Stworzenie regionalnego programu działania, wspieranego przez programy narodowe w celu całkowitej eliminacji zrzutów, emisji i innych form przenikania do środowiska substancji niebezpiecznych nie później niż do roku 2010. Plan działania powinien obejmować między innymi:
Należy poprawić procedury Oceny Oddziaływania na Środowisko dotyczące rozwoju przemysłu, a zobowiązania wynikające z Konwencji Espoo powinny być ściśle przestrzegane w przypadku wszystkich projektów transgranicznych. Otwartość i jawność przeprowadzanej oceny powinna być gwarantowana przez prawo.
W przypadku prywatyzacji szczególnie uciążliwych dla środowiska zakładów cześć funduszy uzyskanych z tego źródła powinna zostać przekazana na usuwanie skutków zanieczyszczenia spowodowanego przez te zakłady.
Należy stworzyć System Ekologicznego Zarządzania dla wszystkich ważniejszych sektorów przemysłu.
Wszystkie kraje regionu powinny przyjąć prawo nakładające na producenta odpowiedzialność za skutki dla środowiska powodowane przez dany produkt w ciągu jego całego cyklu życiowego.
Rejestr zwierający informacje o składzie chemicznym produktów powinien zostać wprowadzony we wszystkich krajach regionu i być dostępny dla społeczeństwa i organizacji ekologicznych
Należy stworzyć system(y) współpracy nad badaniami i rozwojem technologii przyjaznych dla środowiska i społecznie akceptowalnych. System taki mógłby być koordynowany przez Regionalne Centra Badań i Szkoleń nt. Rozwoju Zrównoważonego.
Turystyka jest w skali globalnej największym i najszybciej rozwijającym się przemysłem. Bogate, niewyeksploatowane i różnorodne środowisko, różne od tego, którym możemy się cieszyć w domu jest często bardzo ważnym czynnikiem przy podejmowaniu decyzji o kierunku wyjazdu turystycznego. Różnorodność kulturowa jest jednym z tych walorów, których poszukują turyści. Przemysł turystyczny ma tendencję do koncentrowania się na wybrzeżu, przez co wpływa bezpośrednio na stan środowiska morskiego.
Niekontrolowany i zbyt szybki rozwój turystyki w wielu wypadkach zagraża lub nawet niszczy te walory przyrodnicze, od których sam jest zależny.
Turystyka może jednak być ważnym narzędziem w utrzymywaniu naturalnej różnorodności. Parki narodowe, rezerwaty i inne formy ochrony terenów cennych przyrodniczo, wspierane finansowo przez wpływy z turystyki przyczyniają się do ochrony bioróżnorodności. Podnoszenie poziomu wiedzy i zrozumienia zależności przyrodniczych zarówno wśród turystów, jak i społeczności lokalnych zachęca do działań ochroniarskich, a wpływy z turystyki stanowią ważną zachętę do podejmowania tego rodzaju działań. Turystyka może także zapewnić miejsca pracy na poziomie lokalnym i zachęcić młodych ludzi do pozostania na tych terenach.
Negatywne skutki rozwoju turystyki mogą wypływać z nadmiernego rozwoju infrastruktury turystycznej, szczególnie, gdy rozwój ten następuje bez uprzedniej oceny oddziaływania na środowisko poszczególnych inwestycji, specjalnych cech środowiska, w jakich podejmowane są tego typu działania oraz oceny pojemności ekologicznej danego obszaru. Jednym z podstawowych problemów jest degradacja habitatów powodowana tworzeniem wysypisk odpadów, konstrukcji uciążliwych dla środowiska, zmian użytkowania terenu, a także problemem możliwego obniżenia poziomu wód gruntowych i intruzji wód morskich do ujęć wody pitnej. Szybki i niekontrolowany rozwój masowej turystyki może również zagrozić różnorodności lokalnej i regionalnej struktury społecznej i jej niepowtarzalnych cech. Także rozwój różnorodnych form wypoczynku może zagrażać środowisku. Ciągły wzrost popularności golfa, propagowanego jako sport przyjazny dla środowiska, często przyczynia się do niszczenia nadbrzeżnych pastwisk i terenów podmokłych. Miliony metrów sześciennych ziemi mogą zostać usunięte, lasy zniszczone, tereny nadmorskie zryte przez buldożery, a obszary podmokłe osuszone w procesie tworzenia pól golfowych.
Turystyka jest często promowana jako ważny czynnik rozwoju ekonomicznego, szczególnie na terenach nadmorskich, gdzie turystyka stanowi atrakcyjną alternatywę do istniejących form działalności gospodarczej, takich jak rolnictwo i rybactwo. Region bałtycki oferuje wiele miejsc, gdzie zrównoważony rozwój turystyki (projekty ekoturystyczne) stanowi niepowtarzalną okazję do tworzenia zarówno miejsc pracy, jak i dodatkowych źródeł dochodu dla społeczności lokalnej, zapewniając jednocześnie lepszą ochronę cennych habitatów i cennych gatunków. Prognozy Światowej Organizacji Turystycznej przewidują do roku 2020 szybszy rozwój turystyki w tym regionie niż w innych częściach Europy. Promocja i wdrażanie odpowiedniej polityki w sektorze turystycznym jest zatem ważnym elementem rozwoju zrównoważonego na wielu nieuprzemysłowionych terenach w regionie.
Zaniepokojenie budzą jednak pewne aspekty rozwoju turystyki w Europie Środkowej i Wschodniej, wskazujące, iż sektor ten postrzegany jest przede wszystkim jako źródło szybkich profitów, uzyskiwanych kosztem ostatnich nienaruszonych obszarów przyrodniczych w Europie. Według VASAB 2010 obszarami najszybszego rozwoju turystyki są tereny w Estonii, na Litwie, Łotwie, w Polsce, Rosji i Meklemburgii-Przedpomorzu w Niemczech. Dużym potencjałem turystycznym dysponują bałtyckie wyspy: Hiiumaa, Saaremaa, Gotlandia, Olandia, Bornholm, Rugia i Wyspy Alandzkie. Należy jednak podkreślić, iż podejście VASABu jest zwykle niezgodne z zasadami rozwoju zrównoważonego.
Kraje we wschodniej i południowo-wschodniej części Bałtyku utrzymały obszary przyrody o niewielkim stopniu zniszczenia i olbrzymiej wartości, takich jak naturalne lasy, obszary podmokłe, tradycyjny krajobraz rolniczy i rozległe obszary nienaruszonego wybrzeża z piaskowymi plażami i krajobrazem wydmowym. W tym samym czasie przedostawanie się do środowiska nieczyszczonych ścieków z przemysłu i sektora komunalnego spowodowało eutrofizację i rozwój bakterii chorobotwórczych w wodach przybrzeżnych. Poprawa warunków środowiskowych na tych obszarach wynikającą z budowy oczyszczalni ścieków i lepszej kontroli procesów przemysłowych spowoduje także zwiększone zainteresowanie tymi obszarami ze strony turystów. Potencjał wynikający z rozwoju turystyki jest także zaznaczony w zintegrowanych planach zagospodarowania obszarów nadbrzeżnych stworzonym dla sześciu głównych regionów w ramach programu HELCOM PITF MLW. Większość zaprezentowanych projektów może zostać zaklasyfikowana jako nieekologiczne, faworyzujące rozwój turystyki zmechanizowanej i tworzenia mini-miast z rozbudowaną infrastrukturą hotelową dla tysięcy gości.
Biorąc pod uwagę brak infrastruktury na wielu nieuprzemysłowionych obszarach, gdzie sugerowano rozwój turystyki, powinien on zawsze zaczynać się od projektów małoskalowych, przede wszystkim na drodze wpierania istniejącej działalności. Nacisk powinien zostać położony, przynajmniej w fazie początkowej, na rozwój rodzinnych hotelików typu "nocleg i śniadanie" ("bed and breakfast") oraz agroturystyki. Na drugim etapie, małe projekty realizowane przez społeczności lokalne powinny przyczynić się do wzrostu jakości życia na tych obszarach. Przykładami rozwoju turystyki zgodnej z założeniami ekorozwoju mogą być projekty w Zatoce Matsalu i Käina w Estonii. Wprowadzenie w życie tych projektów może stworzyć nowe szanse uzyskania dochodu przez mieszkańców tych okolic, ale przy realistycznym założeniu, iż nie może to być jedyne źródło dochodu, a tylko dodatek do codziennego życia.
Zgodnie z Agendą 21 wszystkie formy turystyki - turystyka masowa i indywidualna, w miastach i na obszarach wiejskich powinna wspierać się na zasadach ekorozwoju. Obecnie jedynie niewielka część przemysłu turystycznego może być uznana za turystykę ekologiczną. Turystyka może być zdefiniowana jako przyjazna dla środowiska, jeżeli:
Transport i komunikacja są jednym z podstawowych elementów współczesnego państwa dobrobytu. Paradoksalnie - transport oprócz niewątpliwych korzyści niesie być może najwięcej zagrożeń dla środowiska i tym samym przyszłej pomyślności mieszkańców regionu bałtyckiego.
Obecne systemy transportowe są niebezpieczne, energochłonne, zanieczyszczające środowisko i hałaśliwe. Wywierają olbrzymi wpływ na rozwój społeczeństwa, zabierając duże obszary ziemi (w tym wrażliwe na zmiany tereny przybrzeżne), prowadzą do defragmentacji lub destrukcji cennych przyrodniczo i kulturowo obszarów. Wciąż wzrastająca ilość energii, metali, piasku, żwiru i materiału skalnego używana jest do budowy pojazdów i infrastruktury komunikacyjnej.
Sektor transportowy jest głównym źródłem zanieczyszczeń w regionie bałtyckim. Spalanie paliw kopalnych w samochodach i statkach przyczynia się do wysokiej koncentracji zanieczyszczeń na obszarach zurbanizowanych, zakwaszenia wrażliwych terenów lądowych i morskich, a także eutrofizacji wód. Transport morski powoduje przedostawanie się do środowiska ropy naftowej, przyczyniającej się do śmierci ptaków morskich i mogącej powodować długoterminowe szkody w ekosystemach przybrzeżnych i morskich Bałtyku. Pokazuje to w jakim stopniu sektor transportowy jest nieekologiczny.
Rozwój sektora transportowego (lądowego i morskiego) będzie miał olbrzymie znaczenie dla środowiska i zdrowia mieszkańców regionu. Wzrost gospodarczy w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, otwarcie rynków, ekonomiczna integracja i powiększenie Unii Europejskiej spowoduje wzrost potrzeb transportowych. Może to doprowadzić do dalszego pogarszania się sytuacji ekologicznej w regionie, jeżeli nie zostaną podjęte- na szczeblu krajowym i międzynarodowym - odpowiednie kroki, aby temu zapobiec.
Wg Szwedzkiego Komitetu Rządowego, który analizował konsekwencje środowiskowe powiększenia Unii, istnieje poważne ryzyko, ze rozszerzenie UE, przynajmniej w krótkiej perspektywie, spowoduje wzrost emisji spalin, szczególnie związków azotu i węglowodorów.
Przykładem podejścia UE do problemów transportowych niech będzie inicjatywa Unii zaprezentowana na spotkaniu w Visby w 1996 roku nawołująca do poprawienia systemów transportowych istniejących w regionie i ich integracji z projektem Transeuropejskiej Sieci Transportowej (Trans-European Networks), a szczególnie rozwojem korytarzy transportowych. Via Baltica i Via Hanseatica zostały przedstawione jako projekty wymagające szczególnego wsparcia w tym kontekście. Są to projekty, które spowodują wzrost ruchu samochodowego w regionie, a także pomiędzy krajami Europy Wschodniej i Zachodniej. Inne projekty - w obecnej formie trudne do zaakceptowania ze względów ekologicznych - to między innymi Scanlink i tzw. Trójkąt Północny.
Wyraźna redukcja (tzn. około 50-procentowa) indywidualnego korzystania z samochodów w regionie bałtyckim do roku 2030.
Znaczący wzrost użytkowania transportu publicznego w porównaniu z komunikacja indywidualną
ZANIECZYSZCZENIA I ZDROWIE LUDZKIE
Ustalenie standardów dla zanieczyszczeń atmosferycznych w taki sposób, aby chronić najbardziej wrażliwą część populacji, na poziomie 2-3 x niższym niż koncentracja, która może negatywnie oddziaływać na tę część populacji.
Obniżenie dopuszczalnych limitów koncentracji substancji rakotwórczych do poziomu, który ustali poziom ryzyka przy ciągłej ekspozycji przez całe życie na poziomie niższym niż jedna milionowa. Emisje wpływające na klimat powinny być dopuszczalne jedynie w zakresie niższym niż naturalnie występujące zmiany.
Redukcja o 90% emisji zanieczyszczeń (tlenków azotu itd.) z sektora transportowego.
Jeżeli istnieją osobne standardy zdrowotne i środowiskowe dotyczące emisji zanieczyszczeń należy przyjmować te, które ustalają niższe wartości. Wielkość dopuszczalnej emisji powinna być ustalona na poziomie najbardziej wrażliwego odbiorcy danego zanieczyszczenia.
Obniżenie poziomu hałasu na zewnątrz budynków do poziomu nieszkodliwego dla zdrowia do roku 2050. W pierwszym etapie należy obniżyć o 50% do roku 2020 liczbę osób narażonych na szkodliwe skutki ekspozycji na hałas.
OCHRONA PRZYRODY, KRAJOBRAZU, BIORÓŻNORODNOŚCI
Możliwości użytkowania gleby i zasobów wodnych jako cennego zasobu produkcyjnego nie mogą być już dłużej zagrożone rozwojem transportu i jego infrastruktury.
Sektor transportowy nie powinien się przyczyniać do dalszego obniżenia wartości biologicznej cennych przyrodniczo obszarów. Jeżeli występuje konieczność rozwoju infrastruktury w takim miejscu, należy objąć ochroną podobny pod względem ekologicznym obszar w innym miejscu.
Naturalne obszary, które zostały zniszczone wskutek rozwoju infrastruktury transportowej powinny, w takim zakresie, w jakim jest to możliwe, odtworzone w innym miejscu.
Obszary objęte instalacjami infrastrukturalnymi w miastach nie powinny już dalej się powiększać, a po roku 2000 powinny być stopniowo zmniejszane. Długofalowym celem powinien być stan, w którym infrastruktura transportowa pokrywa nie więcej niż 15% powierzchni w miastach.
Należy stworzyć więcej stref wolnych od ruchu samochodowego w górach, na obszarze archipelagów i na dużych obszarach leśnych.
W celu uczynienia transportu w regionie bałtyckim bardziej przyjaznym dla środowiska, należy radykalnie zmniejszyć szkodliwe oddziaływanie różnych elementów sektora transportowego na środowisko. Pilne działania obejmują:
Należy wprowadzić regulacje prawne różnicujące opłaty portowe i za użytkowanie szlaków morskich w taki sposób, aby zachęcały one:
|
|