Roślinność terenów miejskich, rekreacyjnych, przemysłowych i komunikacyjnych pełni funkcje ekologiczne, krajobrazowe i estetyczne. Efektywność tych funkcji zależy głównie od intensywności wzrostu roślin, czyli od produktywności biomasy.

Dobór gatunków i sposobów uprawy roślin oraz pielęgnacja mają optymalizować warunki funkcjonowania zieleni miejskiej, głównie przez intensyfikację wzrostu i produkcji biomasy.

Pielęgnacja, konserwacja i renowacja zieleni wymagają usuwania trawy, listowia drzew i krzewów, gałęzi oraz całych drzew i krzewów. Wielkości usuwanych mas są proporcjonalne do ekologicznej efektywności szaty roślinnej. Masa roślinna z terenów zieleni miejskiej jest usuwana głównie jako odpad uciążliwy dla środowiska i gospodarki komunalnej. Szacuje się, że odpady usuwane z terenów zieleni miejskiej stanowią ponad 18 % wszystkich odpadów komunalnych.

W strukturze miast i osiedli mieszkaniowych znajdują się inne biologicznie czynne powierzchnie ziemi, nie zaliczane do terenów zieleni miejskiej. Produktywność masy roślinnej terenów zurbanizowanych jest przeważnie bardzo duża, zwłaszcza na plantacjach warzyw, w ogrodach przydomowych i działkowych.

Tereny zieleni przemysłowej i komunikacyjnej wraz ze strefami ochronnymi i pasami izolacyjnymi, podobnie jak zieleń miejska, produkują bardzo dużo masy roślinnej. Kombinaty przemysłowe wraz z obszarami chemicznego zanieczyszczenia środowiska zajmują do 1000 i więcej ha gruntów pokrytych szatą roślinną, w której plony lub wegetatywne części roślin nie kwalifikują się na paszę.

Ukształtowanie i zachowanie ciągłości warunków ekologicznych do intensywnego wzrostu roślin wymaga odpowiedniego nawożenia gleby. Dotyczy to zwłaszcza próchniczotwórczego nawożenia organicznego. Systematyczne usuwanie biomasy z terenów zieleni miejskiej wyjaławia glebę z próchnicy i mineralnych składników pokarmowych. Ubytki te rekompensuje się przez stosowanie kompostów pochodzenia zewnętrznego i nawożenie mineralne.

Biomasa z pielęgnacji zieleni miejskiej stanowi uciążliwy odpad, a jej niedobory w glebie są uzupełniane przez biomasę przywożoną z terenów rolniczych, które także wymagają nawożenia organicznego.

Istnieją techniczne i ekonomiczne warunki racjonalizacji (naturalizacji) gospodarki glebotwórczą biomasą na terenach zieleni miejskiej i przemysłowej. Biomasa z pielęgnacji roślin o funkcjach ekologicznych nie powinna być usuwana jako odpad, lecz być surowcem do produkcji nawozu organicznego (kompostu), niezbędnego do zachowania żyzności gleby i dobrej kondycji ekosystemów miejskich.

Ekologiczne, techniczne i ekonomiczne warunki przemawiają na rzecz przyrodniczej utylizacji masy roślinnej z pielęgnacji zieleni miejskiej i przemysłowej. Bogate kraje są w tym względzie daleko zaawansowane. Należy dołożyć starań, aby miasta polskie nadążały za postępem ekologicznym w świecie.

2. Zasoby odpadów z pielęgnacji zieleni miejskiej

W strukturze zieleni miejskiej wyróżnia się:

• parki i lasy komunalne,
• zieleń osiedlową i obiektów użyteczności publicznej
• zieleń przyuliczną i komunikacyjną,
• ogrody działkowe i działki przydomowe,
• zieleń obiektów przemysłowych,
• zieleń zaroślową dolin rzecznych, mokradeł, gruntów odłogujących (nie użytkowanych),
• zieleń cmentarną,
• plantacje sadownicze i warzywnicze,
• trwałe użytki zielone (łąki i pastwiska),
• uprawy polowe.

W terenach zieleni miejskiej dominują powierzchnie trawiaste (trawnikowe z udziałem drzew i krzewów). Drugie miejsce (pod względem zajmowanych powierzchni) należy do drzewostanów parkowych i lasów komunalnych. W strukturze miejskiej znajdują się też znaczne obszary uprawy roślin warzywnych, owocowych, ozdobnych, zbożowych, pastewnych. Różnorodność ekologicznych i gospodarczych funkcji w strukturach miejskich jest bardzo duża. Roślinność zieleni miejskiej ma wyłącznie funkcje ekologiczne (w tym krajobrazowe i estetyczne). Efektywność tych funkcji zależy od jakości (żyzności) siedliska i pielęgnacji, a ściślej rzecz biorąc od zdrowotności i intensywności wzrostu. Zwiększenie ekologicznej efektywności zieleni miejskiej pociąga za sobą wzrost masy roślinnej usuwanej w toku pielęgnacji.

Uprawy warzywnicze, sadownicze i zbożowe także dostarczają bardzo dużo masy roślinnej wymagającej zagospodarowania lub składowania w charakterze odpadów.

Wobec braku dokładnej ewidencji biologicznie czynnych powierzchni w miastach polskich uwzględniającej funkcje (sposoby użytkowania) ekologiczne i produkcyjne, nie można oszacować dokładnie wytwarzanych i usuwanych mas roślinnych.

Szacunek taki opracowano dla zieleni miejskiej w gminach Warszawy:

• Targówek 1611 t s.m./rok
• Rembertów 610 t s.m./rok
• Wawer 743 t s.m./rok
• Białołęka 878 t s.m./rok
• Centrum 10 931 t s.m./rok
• Bielany 963 t s.m./rok
• Bemowo 3 993 t s.m./rok
• Ursus 161 t s.m./rok
• Włochy 1 243 t s.m./rok
• Ursynów 854 t s.m./rok
• Wilanów 421 t s.m./rok

Razem	22 298 t s.m./rok
Parki ogólnomiejskie	1 266 t s.m./rok
Ogółem	23 564 t s.m./rok

W szacunku powyższym uwzględniono tylko powierzchnie zieleni administrowane przez zarządy odnośnych gmin i Zarząd Oczyszczania Miasta.

Zasoby masy roślinnej, nadającej się do kompostowania w obrębie całej Warszawy są znacznie większe.

W roku 1994 podjęto program badawczo-wdrożeniowy „Utylizacja odpadów zieleni miejskiej w Warszawie” (Siuta, Wasiak 1995). Równocześnie zapoczątkowano utylizację odpadów w:

• Kompostowni „Marywilska” na Pradze ZK-1
• Kompostowni „Tobruk” na Bemowie ZK-2

W latach 1994–1998 kompostownie te przyjęły następujące ilości świeżej masy roślinnej:

• „Marywilska” 17 056 t
• „Tobruk” 32 022 t (tab. 1).

Jeżeli przeciętna zawartość suchej masy wynosiła 1/3 świeżej masy roślin, to do kompostowania przyjęto około 18 000 t suchej masy, czyli 3600 t rocznie . Stanowi to około 11 % oszacowanej produktywności terenów zieleni miejskiej w Warszawie.

Najwięcej masy roślinnej (14 256 t) przyjęto do kompostowania w 1997 r. W przeliczeniu na suchą masę stanowiło to około 4 740 t, czyli około 20 % oszacowanej produktywności terenów zieleni miejskiej w Warszawie.

Tabela A. Masy roślinne dostarczone do kompostowni Tobruk (ZK – 1) i Marywilska (ZK – 2) w Warszawie (Wasiak, Mamełka, Jaroszyńska 1999)

Rok	ZK – 1	ZK – 2	Ogółem
[t]
1994	1631	3722	5353
1995	3273	5040	8313
1996	3412	6552	9964
1997	5232	9024	14256
1998	3508	7684	11192
Razem	17056	32022	49078

Odpady roślinne z pielęgnacji zieleni miejskiej są kompostowane od dawna na potrzeby własne w wielu dużych parkach (np. Park Łazienkowski w Warszawie) oraz na potrzeby miasta (np. w Łodzi). Wiele miast polskich planuje (projektuje) kompostową utylizację odpadów roślinnych.

Według GUS (1999) zieleń miejska i osiedlowa zajmuje około 65 000 ha w Polsce. Przyjmując 5 ton rocznej produkcji masy roślinnej z ha otrzymamy około 325 000 ton suchego surowca do produkcji kompostu.

3. Chemizm odpadów z pielęgnacji zieleni warszawskiej

Odpady analizowano w latach 1994, 1998 i 1999 r. (tab. 2). W 1994 r. analizowano głównie:

• zestarzałe trawy,
• listowie drzew,
• rozdrobnione gałęzie drzew i krzewów (tzw. zrębki),
• częściowo rozłożoną roślinność wodną.

W roku 1998 badano zrębki, świeże liście, świeżą trawę i roślinność wodną. W 1999 r. badano świeżą trawę, zrębki ze świeżych gałęzi z listowiem, listowie, roślinność wodną i nadwodną. W materiale roślinnym oznaczono zawartość składników nawozowych i metali ciężkich (tabela 2).

Zawartość substancji organicznej w niezmacerowanej masie organicznej wynosiła przeważnie ponad 90 % (do 97,4 % w zrębkach drzewnych). Zawartości azotu w zielonej masie (trawy, liście, roślinność wodna) wahały się 1,0 ¸ 2,64 %. W większości prób zawartości wynosiły 1,2 do 1,7 %. Zawartości fosforu (w przeliczeniu na P₂O₅) wynosiły 0,1 do 1,1 %. Zawartości potasu (w przeliczeniu na K₂O) wahały się od 0,34 do 1,7 %. Małe zawartości K₂O stwierdzono w zrębkach drzewnych.

Tabela B . Zawartości składników w roślinach dostarczonych do kompostowni tobruk i Marywilska.

Lp.	Próbka	Substancja organiczna	N	P2O5	K2O	Cu	Zn	Cd	Pb	Cr
		% s.m.				mg/kg s.m.
	ROK 1994
1	sucha trawa	88,1	1,8	0,6	1,6	11,8	50,8	0,3	3,6	6,5
2	próbka trawiasto zielna z zaniedbanych trawników	91,0	1,4	0,4	1,6	7,7	62,0	0,3	1,8	6,4
3	liście, rozdrobnione gałęzie, odpady z parku, resztki traw	73,4	1,5	0,3	0,5	22,7	184,0	0,8	3,4	6,6
4	roślinność zielna z trawami i lucerną	92,9	1,8	0,5	1,5	8,9	50,2	0,1	1,2	6,1
5	trawa zestarzała, łodygi częściowo zgrubiałe	93,6	1,6	0,4	1,0	5,4	42,1	0,2	9,6	6,1
6	roślinność zielna z trawami (świeża)	9,1
7	roślinność wodna (grążel) nierozłożona (zachowana struktura), z wierzchu skład.	78,8	1,0	0,3	1,5	7,0	61,3	0,2	2,0	6,0
8	zrębki gałęzi z liśćmi	96,1	1,3	0,3	0,7	6,8	38,8	0,2	0,8	5,1
9	zrębki gałęzi z liśćmi	97,4	1,4	0,2	0,5	5,1	57,5	0,1	0,7	5,5
10	częściowo rozłożone	88,5	1,1	0,3	1,2	9,1	75,3	0,2	1,8	5,7
11	listowie świeże	94,0	1,8	0,4	1,3	11,7	72,0	0,2	2,4	4,8
12	zrębki gałęzi (najstarsze)	96,7	1,7	0,3	0,7	5,4	45,8	0,3	2,7	5,6
13	trawa z pielęgnacji trawników świeża	89,4	1,4	1,1	1,7	9,8	60,4	0,2	1,9	6,0
14	roślinność wodna (grążel) z wierzchu skład.	84,2	1,0	0,9	1,6	5,3	51,9	0,2	1,9	6,1
15	roślinność szuwarowa częściowo rozłożona	88,8	1,1	0,7	1,3	5,1	49,7	0,2	1,8	6,4
16	trawa z udziałem roślinności zielnej po wykłoszeniu się	91,1	1,5	1,0	1,4	7,4	46,7	0,3	3,2	6,0
17	trawa zestarzała, dużo części zdrewniałych	92,6	1,4	0,3	1,3	14,6	48,0	0,2	3,7	6,5
	ROK 1998
18	zrębki	86,2	0,1	0,26	0,3
19	świeża trawa	85,2	1,6	0,94	1,8
20	świeże liście	85,2	2,4	0,32	0,8	8,3	50,0	0,03	11,0	2,1
21	świeża roślinność wodna	90,7	0,6	0,46	1,2	1,3	22,0	0,03	2,0	7,5
22	zrębki	95,3	0,6	0,12	0,5	5,6	33,0	0,17	5,6	2,2
	ROK 1999
23	świeża trawa	86,1	2,9	1,0	1,4	15,0	57,0	0,2	17,0	2,0
24	zrębki ze świeżych gałęzi z listowiem	96,2	0,7	0,3	0,6	6,0	94,0	0,4	4,0	1,0
25	roślinność wodna (rzęsa)	60,2	2,5	0,7	1,3	13,0	80,0	0,2	10,0	12,0
26	roślinność nadwodna (trzcina)	88,9	1,3	0,4	1,3	5,0	28,0	0,1	3,0	8,0
27	świeża trawa	88,9	2,4	0,9	1,5	16,0	60,0	0,1	7,0	3,0
28	zrębki ze świeżych gałęzi	95,3	0,8	0,4	0,5	8,0	40,0	0,1	5,0	3,0
29	liście wraz z gałęziami i trawą	68,9	1,7	0,4	0,6	18,0	260	1,2	21,0	6,0
30	liście drzew	64,4	1,3	0,7	0,3	21,0	88 ,0	0,7	25,0	9,0
31	zrębki drzewne	95,9	0,6	0,1	0,3	5,0	79,0	0,3	13,0	2,0

Analizowane odpady zawierały (tab. 2):

• Cynku 22 do 260 mg/kg s.m. Znacznie większe ilości cynku zawierało listowie o dużym stopniu rozłożenia i grążel częściowo przegniła. Ponad 70 mg Zn/kg stwierdzono w sześciu próbach roślin.
• Kadmu przeważnie 0,1 ¸ 0,3 mg/kg s.m. Najmniejsze ilości kadmu (0,03 mg/kg s.m.) stwierdzono w świeżych liściach i świeżej roślinności wodnej. Największą ilość kadmu – 1,2 mg/kg s.m. oznaczono tylko w jednej próbie liści w 1999 r. Ogólnie rzecz biorąc zawartość kadmu w masie roślinnej przeznaczonej do kompostowania jest mała.
• Ołowiu 0,7 ¸ 25,0 mg/kg s.m. Ponad 5 mg Pb/kg s.m. stwierdzono w 9 próbach na 31 zbadanych.
• Chromu 1,0 ¸ 12,0 mg/kg s.m.
• Miedzi 1,3 ¸ 22,7 mg/kg s.m. Ponad 10 mg Cu stwierdzono w 9 z 31 analizowanych próbek.

4. Kompostowanie masy roślinnej

Trawę, listowie drzew, rozdrobnione gałęzie drzew i krzewów (zrębki) i roślinność wodną kompostowano w pryzmach 3 – 4 m szerokości i około 2,5 m wysokości. Zrębki drzewne układano w pryzmy razem z trawą i listowiem. W toku kilkakrotnego przekładania pryzm kompostowych następowało mieszanie i uśrednianie elementarnych (wyjściowych) składników masy kompostowanej. W początkowej fazie kompostowania temperatura osiągała 70 - 75°C.

Dynamika ubytku (mineralizacji) substancji organicznej jest bardzo dobrym wskaźnikiem procesu kompostowania. W latach 1998 i 1999 badano dynamikę zmian właściwości kompostowanej masy w pryzmie o wymiarach (wyjściowych) 4,2 m szerokości, 2,5 m wysokości, 30 m długości. Surowcami były:

• trawa zielona (70 % objętości),
• zrębki drzewne (30 % objętości)

Zawartość pryzmy przekładano 7 razy w jednomiesięcznych odstępach czasu. Początkowa objętość pryzmy wynosiła 315 m3. W procesie kompostowania (po 28 tygodniach) zmniejszyła się o 82 m3, czyli o około 1/3 objętości początkowej . Temperatura kompostowanej masy przekraczała 70°C, a następnie stopniowo malała. Po każdorazowym przełożeniu pryzmy oznaczano zawartość substancji organicznej , węgla, azotu, fosforu, potasu i metali ciężkich. Zawartość substancji organicznej zmniejszyła się z 78 do 60,8 % (o 17,2 %), a przewaga węgla organicznego nad azotem (wskaźnik C : N) zmalała z 17 do 12.

Kompost wydzielono na sicie bębnowym o wymiarach oczek 15 na 15 mm. Kompost stanowił 76,5 % masy kompostowej. Pozostałość na sicie to 23 % nie przekompostowanych części roślinnych oraz folia, szkło i ceramika o wymiarach powyżej 15 mm.

5. Jakość kompostu Komposty produkowane z mas roślinnych zieleni miejskiej Warszawy zawierały w suchej masie (tab. 3 i 4):

• 30 ¸ 58,4 % substancji organicznej,
• 0,82 ¸ 2,2 % azotu (przeważnie 1,3 – 1,5 %),
• 0,25 ¸ 0,83 % P2O5 (przeważnie powyżej 0,5 – 0,8 %),
• do 0,10 ¸ 1,04 % K2O (średnio ok. 0,5 %),
• stosunek węgla do azotu (C : N) w kompoście wynosił przeważnie 10,4 – 13,1.

Zawartości metali ciężkich wynosiły:

• Cynku 82,5 ¸ 390 mg/kg s.m. Największe ilości cynku stwierdzono w kompoście 1998 r. produkowanym w ZK – 2 „Tobruk”. Maksymalne zawartości cynku wykazał kompost z liści drzew. Poniżej 100 mg Zn/kg s.m. stwierdzono w 5 próbach. W 10 próbach stwierdzono powyżej 200 mg Zn/kg s.m.
• Ołowiu 20,6 – 99,0 mg/kg s.m., przeważnie około 50 mg/kg s.m.
• Miedzi 13,4 do 98,0 mg/kg s.m.
• Kadmu 0,40 do1,4 mg/kg s.m., przeważnie do 1,0 mg Cd/kg s.m.
• Niklu 7,0 do 28,0 mg/kg s.m.
• Chromu 2,1 do 42,0 mg/kg s.m.

Wszystkie chemiczne wskaźniki wyprodukowanego kompostu są bardzo dobre w nawozowym aspekcie.

W tabeli 5 przedstawiono, porównano zawartości metali ciężkich w kompostach wyprodukowanych z odpadów z:

• odpadów zieleni miejskiej,
• roślin uprawianych na gruntach użyźnionych osadami ściekowymi,
• komunalnych odpadów biologicznych gromadzonych selektywnie,
• odpadów komunalnych zbiorczych (nieselekcjonowanych),
• mieszanek osadowo-roślinnych,
• osadów ściekowych.

Komposty z odpadów roślinnych zieleni miejskiej i z roślin uprawianych na gruntach użyźnionych osadami ściekowymi zawierają bardzo małe ilości metali ciężkich, które nie ograniczają wszechstronnego użytkowania tych produktów.

6. Wnioski

Część biomasy drzewnej może być też spożytkowana na cele opałowe oraz do wyrobu różnych produktów.

Do uczynienia z biomasy zieleni miejskiej surowca trzeba:

• rozpoznać obecną i potencjalną produktywność głównych typów (rodzajów) miejskiej szaty roślinnej z uwzględnieniem jakości (żyzności) gleby, wieku i kondycji drzew (krzewów), poziomu pielęgnacji (nawożenie, nawodnienie, usuwanie zbędnych części roślin),
• zinwentaryzować struktury przestrzenne zieleni miejskiej (w tym przemysłowej) z uwzględnieniem jakości gleby, gatunków i wieku drzew (krzewów), stanu pielęgnacji,
• oszacować obecne i potencjalne wytwarzanie głównych rodzajów biomasy usuwanej w toku pielęgnacji zieleni określonych miast (dzielnic), osiedli, terenów przemysłowych,
• oszacować wielkości poszczególnych rodzajów biomasy usuwanej obecnie z terenów zieleni określonych miast (dzielnic), osiedli, obiektów przemysłowych,
• opracować koncepcję odbierania biomasy z pielęgnacji zieleni określonych terenów oraz kompostowania jej i użytkowania kompostu,
• określić środki techniczne, organizacyjne, finansowe niezbędne do kompostowej (przyrodniczej) utylizacji zasobów fitomasy w określonych miastach (dzielnicach), osiedlach, terenach przemysłowych.

Piśmiennictwo

1. GUS 1999: Ochrona środowiska 1999. Warszawa.
2. Hryńczuk B., Weber R. 1999: Wartość nawozowa kompostów z osadu ściekowego, słomy i węgla brunatnego. Materiały I konferencji „Kompostowanie i użytkowanie kompostu”. Puławy-Warszawa, 16-18.06.1999.
3. Jaroszyńska J. Mamełka. D., Skalmowski K., Wolska K. 1999: Właściwości technologiczne odpadów komunalnych oraz jakość kompostu z kompostowni Dano w Warszawie. Materiały I konferencji „Kompostowanie i użytkowanie kompostu”. Puławy-Warszawa, 16-18. 06. 1999.
4. Jędrczak A., Janka W. 1999: Kompostowanie odpadów komunalnych metodą komorową w Zielonej Górze. Materiały I konferencji „Kompostowanie i użytkowanie kompostu”. Puławy-Warszawa, 16-18. 06. 1999.
5. Krzywy E., Wołoszczyk Cz., Iżewska A. 2000: Wartość nawozowa komunalnych osadów ściekowych. PTIE. Szczecin
6. Maćkowiak Cz. 1999: Wartość nawozowa kompostów produkowanych według technologii Spółki Wodno-Ściekowej „GWDA” Piła-Leszków. Materiały I konferencji „Kompostowanie i użytkowanie kompostu”. Puławy-Warszawa, 16-18. 06. 1999.
7. Siuta J., Wasiak G. 1995: System utylizacji odpadów zieleni miejskiej w Warszawie. Ekoinżynieria 6(7)
8. Siuta J., Wasiak G. 2000: Kompostowanie odpadów i użytkowanie kompostu. IOŚ. Warszawa
9. Wasiak G., Mamełka D. 1999: Kompostowanie frakcji organicznej wyselekcjonowanej z odpadów komunalnych w Warszawie. Materiały I konferencji „Kompostowanie i użytkowanie kompostu”. Puławy-Warszawa, 16-18. 06. 1999.
10. Wasiak G., Mamełka D., Jaroszyńska J. 1999: Kompostowanie odpadów roślinnych z terenów zieleni miejskiej Warszawy. Materiały I konferencji „Kompostowanie i użytkowanie kompostu”. Puławy-Warszawa, 16-18. 06. 1999.
11. Wieland E. 2000: Charakterystyka kompostu humusowego z osadów ściekowych wg technologii SDE. Przegląd Komunalny 11/2000.

Prof. dr hab. Jan Siuta
Instytut Ochrony Środowiska, Zakład Ochrony Ziemi
ul. Krucza 5/11, 00-548 Warszawa

Poprzedni

Strona główna

Następny

---

KONFERENCJA NAUKOWA PRODUKCJA I WYKORZYSTANIE KOMPOSTÓW Z TERENU MIASTA KRAKOWA