Kryzys kapitalizmu - Dramat zagrożeń i sposobności (część 3)
5. Kim opiekuje się „państwo opiekuńcze”?
Dobrą ilustrację omawianej sprzeczności interesów realnej i finansowej sfer gospodarki może stanowić zestawienie z raportu kanadyjskiego biura kontroli finansów, na co wydano dług publiczny Kanady w ciągu 125 lat, w okresie 1867 – 1992 r., wynoszący 423 miliardy $88. Na spłatę procentów wydano 386 mld $, zaś na rzeczywiste dobra i usługi dla kanadyjskiego społeczeństwa – 37 mld. $, tj. odpowiednio 91,25% i 8,75% wszystkich wydatków.
Udział poszczególnych czynników produkcji w produkcie krajowym brutto 89
-
praca i zarządzania - 10% (udział pracy, wkład prywatny)
-
inwestycje w przemysł dokonane przez prywatnych inwestorów z ich własnych oszczędności – 2% (udział kapitału prywatnego)
- bogactwa naturalne – 10% (dobro wspólne, kapitał wspólnotowy)
- postęp naukowo-techniczny – 50% (dobro wspólne, kapitał wspólnotowy)
- podział pracy i specjalizacja dzięki organizacji pracy – 10% (kapitał wspólnotowy)
- inwestycje w przemysł dokonane przez całe społeczeństwo – 18% (udział kapitału wspólnego – z podatków, oszczędności długoterminowych np. ubezpieczenia, fundusze emerytalne.
– przyrostu realnego bogactwa był możliwy i sprawiedliwy
- 10% - należy się osobom zatrudnionym i zarządzającym
-
2% – należy się inwestorom prywatnym z tytułu ich własnych oszczędności
- 88% – powinno zostać rozdzielone między wszystkich konsumentów jako renta od kapitału wspólnotowego – dywidenda społeczna90.
-
około 90% – wielcy prywatni inwestorzy finansowi, banki
-
około 10% – ogół społeczeństwa.
Procedurę „przemysłu finansowego” można by sprowadzić do sekwencji:
a)zawłaszczenie większości aktualnej społecznej siły nabywczej;
b)wymuszenie jej uzupełnienia kredytem bankowym;
c)zawłaszczenie, przy pomocy pompy procentowo-podatkowej, jeszcze większej części przyszłej siły nabywczej;
d)zawłaszczenie majątku trwałego (hipoteki itp.), zniszczenie klasy średniej;
e)zawłaszczenie długoterminowych oszczędności (renty i emerytury).
Krok e) zdaje się polegać na reformach emerytalnych. Jak zauważa francuski ekonomista Michel Husson:
Niezależnie od tego, czym te reformy różnią się od siebie w poszczególnych krajach, trudno nie dostrzec bardzo skoordynowanego charakteru tej ofensywy w skali międzynarodowej. Celem końcowym jest stuprocentowa kapitalizacja (prywatyzacja) emerytur, a więc zniesienie wszelkiego rodzaju gwarancji zbiorowej91 92.
Pytanie – co dalej? Po nas potop?
6. Podsumowanie – trzecia droga?
Na podstawie dotychczasowych rozważań możemy uznać, że:
-
za podstawowy cel gospodarki należy przyjąć zaspakajanie potrzeb członków społeczeństwa w sposób najbardziej wydajny i efektywny
-
podstawową siłą napędową gospodarki jest dążenie do maksymalizacji zysków prywatnych
-
zyski te osiąga się dzięki ponoszeniu kosztów prywatnych i społecznych
-
jako kryterium optymalizacji należy przyjąć minimalizację kosztów prywatnych oraz społecznych
-
warunkiem optymalizacji kosztów jest osobiście bezpośrednie, ujemne sprzężenie ich z prywatnym zyskiem
-
dodatnie sprzężenie zwrotne kosztów z prywatnym zyskiem powoduje automatyczny brak ich optymalizacji
-
dodatnie sprzężenie zwrotne prywatnego zysku ze wzrostem majętności gospodarki, sprzyja jej wzrostowi
-
podstawowym instrumentem gospodarczym jest pieniądz i kredyt finansowy, który może być kreowany „z urzędu”, lub prywatnie
-
podstawowym użytkownikiem pieniądza i kredytu może być osoba czy instytucja, której zysk nie zależy w sposób bezpośredni od kosztów, lub osoba czy instytucja prywatna, której zysk zależy od kosztów w sposób bezpośredni
-
zysk prywatny może być systemowo sprzężony, w sposób dodatni lub ujemny, z kosztami prywatnymi i/lub społecznymi.
Podsumowując dotychczasową dyskusję, rozpatrzmy, w jaki sposób te postulaty są realizowane w różnych systemach gospodarczych.
Liberalny kapitalizm
Kredyt, na ogół i pieniądz, jest kreowany przez prywatne instytucje finansowe i oddawany do użytku przeważnie w ręce osób i przedsiębiorstw prywatnych.
Prywatny zysk rośnie ze zmniejszeniem kosztów prywatnych (ujemne sprzężenie zwrotne), oraz rośnie ze zwiększeniem kosztów społecznych (sprzężenie dodatnie). Mechanizm optymalizacyjny dotyczy więc tylko kosztów prywatnych. Nie ma bezpośredniej optymalizacji kosztów społecznych. Społeczeństwo zyskuje połowicznie na zwiększonej efektywności gospodarki rynkowej; traci na przerzucaniu kosztów prywatnych do dziedziny społecznej. Wrodzona niestabilność i nieprzewidywalność rynków finansowych, spowodowana obecnością dodatnich sprzężeń zwrotnych, przenosi się groźnie na całą gospodarkę, która jest jej systemowo podporządkowana.
Jest to przykład gospodarki prywatnie intensywnej oraz społecznie ekstensywnej.
Socjalizm
Kredyt i pieniądz jest kreowany „z urzędu”, przez instytucje państwowe i oddawany do użytku przeważnie w ręce partyjnych ideologów i urzędników.
Prywatny zysk rośnie ze wzrostem kosztów prywatnych (dodatnie sprzężenie) i ze zwiększeniem kosztów społecznych (dodatnie sprzężenie). Nie ma bezpośredniej optymalizacji kosztów prywatnych ani kosztów społecznych. Społeczeństwo zyskuje na zmniejszeniu kosztów dzięki wyłącznie państwowej kreacji kredytu. Nieefektywność gospodarki powoduje rosnący sprzeciw społeczeństwa, co prowadzi do niestabilności politycznej.
Mamy tu przykład gospodarki ekstensywnej pod względem prywatnym oraz społecznym.
System Kredytu Społecznego
Prywatny zysk rośnie z obniżaniem kosztów prywatnych oraz społecznych, (ujemne sprzężenie zwrotne) i ze wzrostem globalnej majętności, w obrębie danego systemu gospodarczego (dodatnie sprzężenie zwrotne). Obecna jest optymalizacja zarówno kosztów prywatnych jak i społecznych.
Gospodarka jest intensywna pod względem prywatnym oraz społecznym.
7. Uzgodnienie motywacji moralnych z ekonomicznymi
Bernard A. Lietaer zwraca uwagę93 na potrzebę zharmonizowania pobudek moralnych, ekonomicznych i prawnych; na stwarzanie korzystnych społecznie zachęt ekonomicznych. Np. segregację odpadów można wprowadzić poprzez edukację, środkami represyjno-prawnymi lub stosując premię finansową dla przedsiębiorstw i gospodarstw domowych. Najbardziej efektywne byłoby oczywiście zgodne ukierunkowanie tych trzech czynników.
Problemy powstają, gdy te motywacje działają w sprzecznych kierunkach. Np., gdy chęć zysku przeciwstawia się poczuciu moralnemu. Trzeba wówczas uciekać się do kosztownych i zawodnych systemów wymuszeń prawnych.
Np. moralne motywy są diametralnie przeciwstawne koncepcji oprocentowania pieniądza, stwarzającej systemową zachętę do gromadzenia pieniądza. Tam gdzie istnieje taka strukturalna sprzeczność motywacyjna, wielu ludzi nie potrafi lub po prostu nie odważa się stosować do zaleceń moralnych. Widać to świetnie na przykładzie kwestii lichwy poruszanej wielokrotnie już w Starym Testamencie, i w nauce społecznej Kościoła od wieków aż do wystąpień Jana Pawła II94, a która mimo to dotąd nie tylko nie przestała szkodzić, lecz owszem wzmaga swe destrukcyjne wpływy na gospodarkę i na życie społeczne.
Czy między innymi nie o taką zgodność chodzi w modlitwie I nie wódź nas na pokuszenie?
Jeśli prawdą jest, że jeśli interes nie daje zysku, nie będzie interesu, to skoro w obecnym systemie kapitalistycznym zysk daje jedynie interes prywatny, a interes społeczny go nie daje, należy doprowadzić do tego, aby interes społeczny wpływał dodatnio na zysk prywatny.
Sądzę, że z dotychczasowych rozważań i przytoczonych informacji wynika możliwość zaprojektowania spójnego i praktycznego systemu pieniężnego w taki sposób, aby usunąć te oczywiste sprzeczności strukturalne i wynikające z nich sprzeczności motywacyjne.
Inaczej mówiąc, zakwestionowanie pewnych milczących założeń pozwoliłoby na harmonijne uzgodnienie pobudek moralnych z ekonomicznymi. Taki cel przyświecał wielu z cytowanych autorów, a szczególnie był wyrażany explicite przez C. H. Douglasa i L. Evena.
Chodziło by tu między innymi o zmianę systemów ułatwiających działania społecznie niekorzystne na takie, w których obecne będą pętle sprzężeń zwrotnych, samoczynnie – i jak najbardziej bezpośrednio – wzmacniające postawy spolegliwe i automatycznie osłabiające zachowania przeciwne95, o zastąpienie obecnej zasady prywatyzacji zysków i uspołeczniania kosztów (subsydiującej zyski oraz ryzyko) taką, w której koszty zewnętrzne uczyniono by wewnętrznymi96. Można by tego dokonać choćby zmniejszając podatki od dochodów uzyskanych z działalności wytwórczej ludzi i przedsiębiorstw, natomiast zwiększając opłaty za korzystanie ze wspólnych zasobów dóbr: ziemi, środowiska przyrodniczego, przestrzeni, infrastruktury, emisji nowego pieniądza; z pracy rodzinnej i ochotniczej dla dobra publicznego; wreszcie może całkowicie zastępując te pierwsze – drugimi? Czy nie byłby to jakiś sposób na przejście od obecnej fazy kapitalizmu – która właściwie powinna się nazywać półkapitalizmem – do jego pełnej postaci, sprywatyzowania także i kosztów społecznych? Wówczas automatyzm konkurencyjny, wymuszający optymalizację zysków, zostałby uzupełniony o pętlę ujemnego sprzężenia zwrotnego, optymalizującą koszty nie tylko prywatne ale i społeczne. Może na takiej zasadzie mógłby działać skutecznie, samoregulujący się gładko układ gospodarczy?
A oto ważny trójgłos na temat konieczności zmian struktur i systemów – Jana Pawła II, przedstawiciela Kościoła anglikańskiego Szkocji i byłego dyrektora Bank of England.
Wielu ludzi ponosi ogromne wyrzeczenia, aby okazać solidarność cierpiącym na skutek biedy, głodu lub chorób, nadal jednak brakuje zbiorowej woli usunięcia gorszących nierówności oraz stworzenia nowych struktur, które pozwolą wszystkim ludziom mieć sprawiedliwy udział w zasobach świata97.
Nie wystarcza banalne stwierdzenie, iż przyczyną naszej nędzy wśród obecnej obfitości jest człowieczy grzech i szaleństwo. Grzechy i obłęd Człowieka wpisują się w ludzkie instytucje i systemy. A skoro już dana instytucja czy system został powszechnie uznany i przyjęty, tkwiące u jego podstaw grzech i szaleństwo zostają okryte płaszczem szacowności, tradycji i przyzwyczajeń. […] Dla tego trzeba poddawać nasze systemy i społeczne instytucje dokładnemu badaniu. Szczególnie najpotężniejszy z nich – system finansowy98.
Nasza demokracja nie może współistnieć z naszym obecnym systemem finansowym; jeden z nich musi ustąpić miejsca drugiemu99.
Wierzymy wprawdzie w to, iż żyjemy w systemie demokratycznym. Jednakże w istocie jest to w najlepszym razie oligarchia (finansowa), która przy gorszym obrocie spraw może się skończyć reżymem jawnie totalitarnym.
Myślę, że przedstawiony wyżej podstawowy konflikt interesów w naszej sytuacji gospodarczej, trzeba by uwydatniać, ażeby mogło się narodzić powszechne poczucie konieczności zmian, ze świadomością ich właściwego kierunku, wypływającą z pojmowania owej podstawowej rozbieżności interesów sfery wytwórczo-konsumpcyjnej i sfery finansowej.
W niej to, być może, znajduje się klucz do zrozumienia, o co tak naprawdę chodzi, u nas, w Polsce, Radzie Polityki Pieniężnej, kolejnym Ministrom Finansów i Skarbu w polityce NBP, bankom komercyjnym, gdy mimo wzrastającej inflacji kosztowej, co się coraz częściej uznaje w kręgach ekspertów, podnoszone są akcyzy, VAT, oprocentowanie kredytów, utrzymuje się nadwartościową złotówkę, ze skutkami dla ogółu społeczeństwa przeciwnymi niż zapowiadane; o co też w rzeczy samej chodzi międzynarodowym rzecznikom gospodarczej globalizacyjnej otwartości100.
Przenikliwą obserwację J. Keynesa, że na dłuższą metę o wartości franka ostatecznie rozstrzyga to, jaką część swego dochodu francuski podatnik pozwoli sobie zabrać na spłatę procentów francuskiego rentiera101, można by pewnie uznać za dobre streszczenie istoty tego o co gra się toczy102 103.
Jakże gorzkim potwierdzeniem wielu przytaczanych tu wypowiedzi, szczególnie trzech ostatnich, zdaje się być historia dwóch najnowszych totalitaryzmów oraz – dla wielu jeszcze nie zauważalne – generalne przymiarki do orwellowskiego scenariusza; gdy umęczeni panującym rozstrojem i napięciami, z ulgą powitamy totalitarną dyktaturę w wydaniu globalnym104.
Tymczasem – po cóż nam globalny dom bez ścian? Jednakże nie taka przecież jest jego rola, by się w nim zamurować.
8. Wielka nadzieja
Z omawianych sprzeczności i zagrożeń systemu liberalnego kapitalizmu zdaje sobie sprawę coraz więcej najwybitniejszych jego operatorów.
Ewolucję poglądów tych elit znaczą między innymi nazwiska takie jak V. C. Vickers, były prezes Bank of England, E. F. Schumacher, ekonomista, przedsiębiorca, ekspert, doradca instytucji publicznych i rządów w różnych rejonach świata, członek zarządu British Coal Board105, James Goldsmith, należący do grupy najbogatszych przedsiębiorców, czy George Soros, określany jako najskuteczniejszy spekulant finansowy świata, także ekonomiczny noblista J. Stiglitz i B. Lietaer, konstruktor waluty UE.
Wzywają oni do głębokiego zrewidowania zasad tego co Soros, Chossudowski i inni nazywają rynkowym fundamentalizmem, mogącym doprowadzić do upadku światowego systemu kapitalistycznego106.
Krytyka ta rozwija się często w kierunkach zadziwiająco zgodnych ze stwierdzeniami i z proroczymi przewidywaniami Społecznej Nauki Kościoła, od Rerum novarum, Leona XIII, Quadragesimo anno, Piusa XI, społecznych orędzi radiowych Piusa XII, Mater et magistra i Pacem in terris Jana XXIII, Populorum progressio i Octogesima adveniens Pawła VI, aż po encykliki społeczne i mnóstwo publicznych wypowiedzi Jana Pawła II 107.
Wiele zbieżnych poglądów znajdujemy także u świeckich przeciwników globalizacyjnego lesseferyzmu, że wymienimy tylko, oprócz już cytowanych, Fritjofa Caprę108, Hazel Henderson109, zespół prof. Amilkara Herrery110, Raport Fundacji Daga Hammarskjolda dla ONZ111, Raport zespołu prof. W. Leontiewa dla ONZ112, a także cytowany raport International Society for Ecology and Culture pod red. Stevena Goerlicka i niejedną z wypowiedzi małżeństwa Tofflerów 113.
9.Fikcja konieczności – sposobność, możliwość
Kryzys to nie tylko zagrożenie, lecz i sposobność; sygnał alarmowy, że system nie działa jak chcielibyśmy. Jeżeli nawet jest doraźnie korzystny dla pewnej grupy ludzi, to na dłuższą metę błąd systemowy spowoduje dla wszystkich poważne konsekwencje, które są w dużym stopniu nieprzewidywalne.
W swej wnikliwej książce Myśl jako system114, profesor Bohm zauważa, że głębokie przekonanie o konieczności czegoś jest przemożną siłą, która zdolna jest sparaliżować nawet chęć podjęcia próby ratunku. Podkreśla dalej, że konieczność, stanowiąc podstawową cechę rzeczywistości fizycznej, bywa przenoszona w sposób nieuprawniony do sfery myślowej, koncepcyjnej, z milczącym założeniem, iż przysługuje jej podobna realność. Konieczność może być tylko fikcją myślową.
Z reguły nie zauważamy na przykład, że prawa polityczne czy ekonomiczne są zasadniczo innej natury niż prawa fizyki czy logiki. Ich konieczność jest pozorna, wynika z naszej wiary umocnionej konwencjami, nawykami, sugestią i propagandą. Dopóki tego nie zobaczymy, nawet niezbędne działania mogą się nam wydawać bez sensu. Znajdujemy się wówczas niejako w stanie hipnotycznym. Bo istotą hipnozy, jak podkreśla Bohm, jest sterowanie całym systemem-organizmem przy pomocy słów i symboli, na przykład gdy osoba stwierdzająca absolutną niemożność albo konieczność czegoś, stanowi dla nas zdecydowany autorytet.
Odrzucenie nawykowo przyjmowanej sugestii jest łatwiejsze, kiedy dotyczy ona spraw drobnych, powierzchownych i stosunkowo świeżych. Trudniej nam zakwestionować swoje poglądy, jeśli wiązałoby się to z głębszymi zmianami systemowymi, bo uruchamia się wówczas właściwa systemom reakcja przeciwdziałająca zachodzącej zmianie; powstaje zakłopotanie, lęk, może się pojawić panika, wywołana poczuciem niepewności, postawy agresywne.
Silne, choćby fałszywe, przekonanie o konieczności czy niemożności czegoś, może pokonać nawet najsilniejsze fizyczne instynkty biologiczne i samozachowawcze.
Faktycznie system naszych gospodarczych przekonań wcale nie jest tak solidny na jaki wygląda. Może wystarczy parę trafnych stwierdzeń, że król jest nagi, aby przekonanie o jego nieuchronności poszło w rozsypkę.
Jednakże siła hipnotycznej sugestii, wsparta poczuciem niepewności i niejasności, dezorientacji, wydaje się nam tak przemożna. Dopiero ostry kryzys może pomóc w przezwyciężeniu tych oporów. Jeśli nie skorzystamy z tej sposobności, trzeba będzie nadal powtarzać lekcję, aż do skutku, pewnie za cenę jeszcze większych trudności i cierpień.
Profesor Bohm sądzi, że niespójność dotyczy tylko fragmentów, ale nie całości tego co istnieje. Fragment, który nie może się wyzbyć swojej niespójności, zostaje wyeliminowany. W tym właśnie przejawia się, według Bohma, spójność całości.
Otóż my ludzie, z naszą obecną kulturą, stanowimy tylko fragment.
Noam Chomsky115 wyraził przekonanie, że Nie ma żadnych magicznych odpowiedzi ani cudownych metod, by uporać się z problemami, przed jakimi stoimy; tylko zwyczajne, uczciwe dążenie do zrozumienia, edukacja, organizacja i takie działanie, które bądź podwyższy koszty użycia państwowej przemocy dla tych co się do niej uciekają, bądź też kładzie podwaliny pod zmiany instytucjonalnej; a wreszcie ten rodzaj zaangażowania, które uodparnia na pokusy płynące z rozczarowania, pomimo porażek czy ograniczonych sukcesów, wsparte nadzieją na lepszą przyszłość.
Zaś Vincent C. Vickers zapisał na łożu śmierci:
Starajmy się ze wszystkich sił dopomagać sobie nawzajem w pogłębianiu rozumienia. Możemy to czynić bez obawy, bo to, co błędne, okaże się nieważne, zaginie i zostanie zapomniane, zaś to, co prawdziwe – zwycięży116.
Po zmierzchu czasach punkt zwrotny nadchodzi,
światłość ogromna tłumiona powraca.
Ruch się odbywa, nieprzemoc go rodzi,
ruch naturalny, co wszystko odwraca.
Stare przed nowym łatwo uchodzi,
stare zanika, a nowe się rodzi.
Oba w rytm zgodny tan wiodą pospołu,
szkody ni krzywdy nie piętrząc – popiołów.117
Szczęsny Zygmunt Górski
89. Soucy L., Fałszerze pieniędzy, WERS, Poznań 1999, s. 53.
90. Rozdział dywidendy przy pomocy dodatkowego pieniądza emitowanego przez państwo, a nie z podatków.
91. Wszędzie ‘reforma’ zmierza najpierw do ograniczenia, a następnie zamrożenia repartycyjnego systemu emerytalnego i zastąpienia go kapitałowymi funduszami emerytalnymi. [...] procedury są wszędzie takie same – zaostrzenie reguł indeksacji emerytur, dostosowanie poziomu emerytur do przeciętnego dalszego trwania życia (jak np. we Włoszech czy w Szwecji) czy przesuwanie wieku emerytalnego w górę [...] Ta ostatnia metoda jest szczególnie cyniczna, bo rzekomo odwołuje się do zdrowego rozsądku (’ponieważ dłużej żyjemy, powinniśmy dłużej pracować’). W rzeczywistości, gdy bierze się pod uwagę zużycie pracowników poddanych intensyfikacji pracy, wiadomo, że pójdą na emeryturę mniej więcej w tym samym co dotychczas wieku, tyle, ze będą mieli mniejsze emerytury. [...]
Głośne bankructwo ENRONu pozbawiło swoich pracowników nie tylko zatrudnienia ale również prawa do emerytur, bo fundusze emerytalne małych ciułaczy wyparowały wraz z akcjami tej amerykańskiej firmy, symbolu tzw. „Nowej gospodarki”. Regularny napływ nowych ciułaczy, wywołujący dodatkowy popyt na papiery wartościowe, jest konieczny dla utrzymania kursów akcji. To prawdziwa ucieczka w przód, bo upadek będzie tym bardziej bolesny, a dojdzie do niego wtedy, gdy demografia odwróci obecną proporcję między pracownikami odchodzącymi na emeryturę – a więc tymi, którzy sprzedają swoje papiery – a pracownikami czynnymi zawodowo, którzy kupują je za pośrednictwem funduszów emerytalnych. Husson M., 2003, s. 16.
92. Obszerne studium i omówienie tej ostatniej procedury w USA i UK zob. Tittenbrun J., 1991, Nowi kapitaliści – emerytalne fundusze pracownicze oraz Instytucje finansowe a własność kapitału akcyjnego.
93. Zob. Lietaer B., Community currencies, 2001 s. 1.
94. St. Testament: Wj 22,24-26; Kpł 25,35-37; Pwt 23,20-21; Ez 18,13; Ps 15. Synody: Elwira ok. 300 r.; Nicea 325 r., Clichy 626 r., Lateran II 1139 r., Lateran III 1179 r., Lateran IV 1215 r., Lion II 1274, Vienne 1311 r., kodeks prawa kanonicznego, dekretał Urbana III (XIII w.), Arystoteles; św. Tomasz z Akwinu: pieniądz nie produkuje pieniądza. Św. Bonawentura: pieniądz sam z siebie i przez siebie nie przynosi owoców, biorą się one skądinąd. Wyjątki: u żydów – wobec obcych; u chrześcijan – prawo wojenne (św. Ambroży – ubi ius belli ibi ius usurare) zob. Le Goff J. 1995.
Benedykt XIV: encyklika Vix pervenit – o lichwie oraz innych niegodziwych zyskach – skierowana 1.1.1745 do patriarchów, arcybiskupów, biskupów i kleru Włoch, potwierdzona 29.7.1836 przez papieża Grzegorza XVI, jako adresowana do całego świata. Tekst z omówieniem – tło historyczne, znaczenie aktualne, adres w sprawie lichwy, skierowany przez arcybiskupa Otranto do uczestników Soboru Vaticanum. Zob. Pfluger V. 1942, publikacja aktualna na stronie www.geldreform.de.
95. Obserwowałem w ciągu paru lat w genewskim supermarkecie jak niedostateczne było odwoływanie się do społecznego poczucia ładu klientów, aby odstawiali na miejsce wózki na zakupy, porzucane na parkingu. Kosztowe sprzężenie zwrotne, ustanowione przez zatrzask z dwufrankówką załatwiło sprawę automatycznie i radykalnie.
96. Chomsky Noam, 2000, s. 29, stwierdza, że dyscyplina rynkowa naprawdę dobra jest tylko dla biednych, natomiast bogaci potrzebują silnego państwa dla swej obrony, subsydiowania ich i uspołeczniania ryzyka i kosztów.
Por. też uwagę Sorosa G., 1999, s 218: Rynki finansowe są pod tym względem raczej osobliwe: nie cierpią jakichkolwiek ingerencji państwowych, choć jednocześnie gdzieś głęboko zachowują nadzieję, że w chwilach szczególnie ciężkich, władze przystąpią do działania.
W przypadkach indywidualnych, gdy postępowanie społecznie niekorzystne jest doraźnie zyskowne, zaś koszty można przerzucić na anonimowe społeczeństwo, lub choćby na później, nie można liczyć na to, że osoby – nawet świadome pośredniej szkodliwości takiego postępowania dla siebie – nie postarają się wykorzystać wszelkich możliwości. Prywatyzacja zysków może mieć zresztą charakter pośredni, np. ułatwiając osiągnięcie innych korzyści osobistych, pieniężnych, czy niepieniężnych, materialnych, czy pozamaterialnych.
97. Jan Paweł II, 2000, 1, s. 34.
98.Congregational Union of Scotland, 2000, 79, 2, s. 17.
Por. też Soros G., 1999: Błogosławiłem szczęśliwy los, który zawiódł mnie na rynki finansowe i pozwolił zachować czyste ręce. [pecunia non olet!] Faktem jest, że anonimowi uczestnicy rynków są przeważnie dopóty wolni od moralnych wyborów, dopóki prowadzą grę w zgodzie z zasadami. W tym sensie rynki finansowe nie są niemoralne – one są amoralne. [Nie znają kryteriów dobra czy zła. Jedynym kryterium jest zysk!]
99. Vickers V. C., 1941, s. 21.
100. Prof. Zawiślak Andrzej, 1997, s.53 – 54, zauważa, że Polska jest eksporterem taniego kapitału oraz importerem drogiego. Około 15 mld $ naszego kapitału lokowane jest w bankach handlowych poza Polską na 4,5%, gdy w tym samym czasie Ministerstwo Finansów emituje polskie papiery wartościowe z oprocentowaniem 9%. Natomiast, gdy wkłady dewizowe są u nas oprocentowane na poziomie 4%, nasze banki komercyjne oferują polskim przedsiębiorcom kredyt oprocentowany na 8,5 – 15%. Tymczasem przedsiębiorca zagraniczny może uzyskać u siebie kredyt oprocentowany na 6%. Ten tani kredyt pochodzi z naszego kapitału wyeksportowanego na Zachód za 4,5%. Zachód chwali nasze gospodarcze poczynania, lecz czy nie tak jak chwalił grabarz lekarza...?
101. Własne streszczenie sensu dłuższej wypowiedzi Keynesa, zdającej się wyrażać ogólną prawdę, jak przypuszczam z ostrożności tylko odniesioną do sytuacji we Francji. Keynes J. M., 1923, s. 73.
102. Ostatnie poprawki senackie do budżetu likwidują szereg rezerw na wspomaganie rolnictwa, zaś wygospodarowaną (?) nadwyżkę przeznacza się na obsługę [tj. spłatę oprocentowania] długu zagranicznego. Senat odrzucił wszystkie poprawki zmniejszające wydatki na obsługę długu publicznego zarówno krajowego jak i zagranicznego. „Nasz Dziennik”, 2001.2.26, s. 2.
103. Na światowym Forum Społecznym w Porto Alegre w Brazylii, mającym stanowić przeciwwagę dla Forum elit finansowych i politycznych w Davos (styczeń 2001 r.), eksperci zwrócili uwagę, że w ciągu ostatnich 20 lat długi krajów rozwijających się wzrosły 4-krotnie, z 520 mld $ w roku 1980 do 2 070 mld $ w roku 2000, pomimo spłacenia przez te kraje w tym okresie czasu 3 350 mld $, tj. sześciokrotności długu z roku 1980. „Vers Demain”, Mars – Avril 2001, s. 5.
Worldwatch Institute podaje, że w roku 1970 kraje rozwijające się były zadłużone na 247 mld $, a w roku 1993 jako obsługę długu płaciły rocznie 183 mld $. Przy tym instytucje finansowe dysponują skutecznym instrumentem dyscyplinowania opóźniających się dłużników. Jedną z najbardziej efektywnych technik jest tzw. „debt equity swap”, czyli zamiana długu na tytuły własności. W ten sposób wierzyciel odbiera sobie dług niejako w naturze [cyt. za Zawiślak A., 1996, s. 62 i 63].
104. Wnikliwe rozwinięcie tego tematu zob. Chomsky N., 1993.
105. Zob. Schumacher F., 1981 oraz Mc Robie G., 1981, szczególnie wstępny wykład F. Schumachera, s. 1 – 15: On technology for a democratic society, wygłoszony w Caux, w Szwajcarii, w przeddzień jego śmierci. Technologia dla demokratycznego społeczeństwa w: „Zielone Brygady. Pismo Ekologów” nr 5 – 6 (195 – 196)/2004, s. 38, zb.eco.pl/zb/195-196/pdf/technologia.pdf
106. Soros G., 1999, s. 24, powiada: Fundamentalizm rynkowy stał się jednak już tak potężny, że jeśli jakiekolwiek siły polityczne ośmielają się stawić mu opór, otrzymują etykietkę sentymentalnych, nielogicznych, naiwnych. Prawda jest wszakże taka, że to właśnie fundamentalizm rynkowy można nazwać naiwnym i sprzecznym z logiką. Nawet, jeśli pominiemy poważne problemy moralne i etyczne i skupimy się wyłącznie na kwestiach ekonomicznych, to musimy stwierdzić, że fundamentalizm rynkowy jest głęboko i nieodwracalnie skażony. Mówiąc najprościej, jeśli dajemy siłom rynkowym pełnię władzy, choćby tylko w sferze ekonomicznej i finansowej, to stają się one źródłem chaosu i mogą ostatecznie doprowadzić do upadku światowego systemu kapitalistycznego. To właśnie jest najważniejszym praktycznym przesłaniem mojej linii rozumowanie w tej książce.
107. Jan Paweł II, 1996.
108. Capra F., 1981, szczególnie rozdziały 7: Ekonomia w impasie oraz 9: Systemowy obraz życia.
109. Henderson H., 2000, a także 1986.
110. Herrera A. O. i wsp., 1979, s. 59 – 141.
111. Raport Fundacji Daga Hammarskjolda dla ONZ, 1979, s. 147 – 242.
112. Leontiew W., Carter J., Petri G., 1979, s. 21 – 57.
113. Toffler A. i H., 1996.
114. D. Bohm, 1994, s. 70 i n.
115. Chomsky N., 1999, s. 9.
116. Vickers V. C., 1941.1
117. Reich R. W., The I-cing; Turning Point – własna wierszowana parafraza cytatu użytego jako motto książki Capra F., 1981.
Allais M.:
– L'Europe face a son avenir, Laffont et Juglar, Paris 1991
– L’Impôt sur le capital et la reforme monétaire, Hermann, Paris 1989
– Mondialisation la destruction des emplois et de la croissance. L’évidence empirique, C. Juglar, Paris, 1999
Armstrong A.:
– Political economic cycles... „The Social Crediter” 2000, 79, 3
– To restrain the red horse, Towerhouse Publishing Ltd, Dunnoon, Argyll 1996
Balcerzak-Paradowska (red.): Sytuacja dzieci w Polsce w okresie przemian, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 1999
Bartkowiak Z.: Pieniądz zastępczy magistratu miasta Poznania 1916 – 1923, Towarzystwo Numizmatyczne w Poznaniu, Poznań 1988
Begg D., Fisher St., Dornbusch R.: Ekonomia, t. 2, PWE, Warszawa 1995
Benedykt XIV: encyklika Vix pervenit, 1745 – o lichwie oraz innych niegodziwych zyskach. Oryginał łaciński BBI 591-594. cyt. za www.geldreform.de
Bernard & Colli: Słownik ekonomiczny i finansowy, wyd. Książnica, Katowice 1995
Bohm D.: Thought as a system, Routledge, London and New York 1994
Boyer R.: Dossier – Économie et finances internationals. Les temps des nations n’est pas fini, L'Etat du monde sur CD-ROM 1981 – 1998, Éditions La Découverte-CEDROM-SNi inc
Caba W. (red.): Ekonomia, PWE, Warszawa 2001
Capra F.: Punkt zwrotny, PIW, Warszawa 1981
Carmack P. S. J., Still B.: The money masters, „Monetary Reform Magazine”, 1997, 5 – 200, 10 www.monetary-reform.on.ca
Chomsky N.:
– The prosperous few and the restless many, Odonian Press, Berkeley,1993
–Whose world order?, „Monetary Reform Magazine”, 2000, 10; www.monetary-reform.on.ca– Zysk przed ludźmi. Neoliberalizm a ład globalny, Wyd. Dolnośląskie, Wrocław 2001
– Rok 501. Podbój trwa, PWN, Warszawa 1999
Chossudowsky M.:
– The globalisation of poverty. Impacts of IMF and World Bank reforms, Third World Network, Penang and Zed Books, London 1997
– The curse of economic globalization, „Monetary Reform Magazine”, 1998/1999, 9
Congregational Union Of Scotland: Wealth – a Christian View. First report of the Christian Doctrine of Wealth by the Committee of the Congregational Union of Scotland, „The Social Crediter”, 2000, 79, 2
Creutz H.: Das Geldsyndrom, Ullstein-Buch, Berlin 1997
Dohnanyi, K. von: Notenbankkredit an den Staat?, Nomos Verlag, Baden-Baden 1986
Dokumenty Nauki Społecznej Kościoła: Tom 1 i 2, Fundacja Jana Pawła II i NSZZ Solidarność, Rzym - Lublin 1996
Douglas C. H.:
– Social credit, Institute for Economic Democracy, Vancouver, B.C. V edition, 1979
– The monopoly of credit, Bloomfield Books, Sudbury IV edit., 1979
– Money and the price system, Inst. of Economic Democracy, Vancouver 1978
Dowgiałło Z. (red.): Słownik ekonomiczny dla przedsiębiorcy w warunkach rynku, Znicz Wydawnictwo, Szczecin 1994
Duboin J.: zob. Donnely K.
Eljasik E.: Angielsko-polski i polsko-angielski leksykon rachunkowości, wyd. Ośrodek Doradztwa Kadr, Gdańsk 1993
Encyklopedia popularna, PWN, Warszawa 1999
Encyklopedia powszechna 3-tomowa, PWN, Warszawa 1999
Even L.: In this age of plenty oraz Sous le signe de l’abondance, Pelerins de Saint Michael, Rougemont 1996 i 1988 odpowiednio. Polskie skrócone wydanie: Pod znakiem obfitości, S*PRINT, Warszawa 1993
George S.: Power in the new world order, „Monetary Reform Magazine”, 1997, 6
Glötzl E.: The how and why of a new monetary system, www.geldreform.de
Gorelick S. (red): Małe jest piękne a duże… dotowane. W jaki sposób nasze podatki przyczyniają się dokryzysu społecznego i ekologicznego, Pracownia na rzecz Wszystkich Istot, Bielsko-Biała 1999
Golinowska St.:
– Nędza, ubóstwo, niedostatek, „Rzeczpospolita”, 9.9.1999
– Kultura biedy, „Gazeta Świąteczna”, 8 – 9.7.2000
– (red.) Polska bieda II, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 1999
Goldsmith J.:
– Odpowiedź zwolennikom GATT i Globalnego Wolnego Handlu, Wyd. Nortom, Wrocław 1997
– Pułapka, Wyd. „Tygodnik Solidarność”, Warszawa 1995
Górski S.: Chleba naszego powszedniego, „Michael”, edycja polska, 2001, 9, s. 8 – 9
Greco Th. H. Jr:
– New money for healthy communities, Th. H. Greco Jr Publisher, Tucson 1994, www.ic.org/market/money
– Money and debt, Second edition, Th. H. Greco Publisher, Tucson, 1990
Grubiak O. i J.: The Guernsey experiment, Omni Publ., Hawthorne 1988
Hargrave J.: Social Credit: clearly explained. 101 questions answered, „The Social Crediter”, 2001, 3
Henderson H.:
– Beyond globalization. New Economic Fundatioin 2000
– Die neue Ökonomie, W. Heyne Verlag, München 1986
– WTO at bay, „Monetary Reform Magazine” 2000, 10
Herrera A. O. i wsp.: Katastrofa czy nowe społeczeństwo w: Nowy międzynarodowy ład ekonomiczny, PWE, Warszawa 1979
Horney H., Hotson J., Seccareccia M.: The myths about government debt, Canadian Centre for Policy Alternatives, 1992
Husson M.: Ofensywa kapitalistów na froncie emerytalnym, „Ziarnko piasku”, Pismo Stowarzyszenia ATTAC Polska, 2003, 1
Hutchinson F.: You cannot expect an egg to crow, „The Social Crediter”, 2000, 79, 2
Instytut Pracy i Spraw Socjalnych: Gwarancje dochodu minimum W. Brytania, Francja, RFN, Warszawa 1992
Jan Paweł II:
– Orędzie na Światowy Dzień Pokoju, „L‘ Osservatore Romano”, 1.2000
– Uczmy się iść razem. Przemówienie do uczestników Zgromadzenia Międzyreligijnego na Progu Trzeciego Tysiąclecia, Rzym 28.10.1999 r., „L’Osservatore Romano”, 1.2000
Jaworski W. (red.): Leksykon finansowo-bankowy, PWE 1971
Kaczmarek W., cyt. przez Z. Lipińskiego w: Boksowanie udecji, „Myśl Polska”, 25.7.1999
Kamerschen D. R., McKenzie R. B., Nardinelli C.,: Ekonomia, Wyd. NSZZ Solidarność, Gdańsk 1991
Kennedy M.: Geld ohne Zinsen und Inflation, Goldmann Verl., München 1994, wydanie polskie na podstawie wydania angielskiego (krótszego): Pieniądz wolny od inflacji i odsetek. Jak stworzyć środek wymiany służący nam wszystkim i chroniący Ziemię?, Wydawnictwo „Zielone Brygady”, Kraków 2004, zb.eco.pl/bzb/39
Keynes J. M.:
– Treatise on probability, 1921
– Monetary Reform, 1923
– Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, przeł. Michał Kalecki i Stanisław Rączkowski, wyd. III, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003.
Khor M.:
– The asian tiger economical meltdown, Part 1. „Monetary Reform Magazine”, 1998, 7
– The asian tiger economic meltdown, Part 2. „Monetary Reform Magazine”, 1998/1999, 9
Knap R.: Emerytalny sprint, „Nasz Dziennik”, 5.7.2001
Kopaliński W.: Słownik wyrazów obcych, WP, Warszawa 1991
Kowalczyk J. Abp.: W służbie dobru wspólnemu. Przemówienie na noworocznym spotkaniu Prezydenta R.P. z korpusem dyplomatycznym, „L’Osservatore Romano”, 2000.3
Kubicki M.: Polska konstytucja w służbie obcym kapitałom. O zadłużeniu wewnętrznym Polski, kwartalnik „Michael”, nr 7, październik – listopad – grudzień 2000
Lamparski S.: Pieniądz zastępczy miasta Trzcianki 1914 – 1923, Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, Piła 1984
Le Goff J.: Sakiewka i życie. Gospodarka i religia w Średniowieczu, Wydawnictwo MARABUT, Gdańsk, 1995
Lem St., Fijałkowski T.: Świat na krawędzi, Wyd. Literackie, Kraków 2000
Leontiew W., Carter J., Petri G.: Jutro gospodarki świata, Raport dla ONZ, w: Nowy międzynarodowy ładekonomiczny, PWE, Warszawa 1979
Levesque G. H. O. P.: Kredyt Społeczny a katolicyzm, Wers, Poznań 1999
Lietaer B.:
– The Future money: creating new wealth, work and wiser world, 2001, www.futuremoney.de– Community currencies: a new tool for the 21st century, www.transaction.net
Mądrość Syracha, Biblia Tysiąclecia, wyd. II. Pallotinum, Poznań - Warszawa 1971
McRobie G.: Small is possible, Harper and Row, N.Y. 1981
Metcalf J.: The 200 years debate who shall issue the nations money, Wyd. Honest Money for America, 1986
Najszewska E.: Podstawy ekonomii, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1995
„Nasz Dziennik”, 26.2.2001
Nieodpłatna praca kobiet. Mity, realia, perspektywy red. Anna Titkow, Danuta Duch-Krzystoszek, Bogusława Budrowska wyd. IFiS PAN, Warszawa 2004
Nordhaus W. D., zob. Samuelson P. A.
Onken W.: Ein vergessenes Kapitel der Wirtschaftsgeschichte: Schwanenkirchen, Wörgl und andere Freigeldexperimente, „Zeitschrift für Sozialökonomie” 1983, nr 58/50
Pfluger V. Die berűhmte Zinsenzyklika „Vix pervenit”, Nazareth-Verlag, Basel 1942, publikacja aktualna na stronie www.geldreform.de
Pilote A.: Un revenue annuel garanti, pourquoi pas?, „Vers Demain”, Mars – Avril 2001
Pius XI: Quadragesimo anno. Dokumenty nauki społecznej Kościoła, Wyd. Fundacja Jana Pawła II i NSZZ Solidarność, Rzym - Lublin 1996, t. II
Pound E.: Pieśni, PIW, Warszawa 1996
Quigley C.: Tragedy and hope, The Macmillan Comp., N.Y. 1966
Potkański L.: przemówienie sejmowe, „Nasza Polska”, 274, 2.1.2001
Raport Fundacji Daga Hammarskjolda dla ONZ. O nowy styl rozwoju, w: Nowy międzynarodowy ładekonomiczny, PWE, Warszawa 1979
Reichel J.: Rzecz o pieniądzu dla lokalnych społeczności czyli małe jest najpiękniejsze. Wyd. „Zielone Brygady”, Kraków 1997, zb.eco.pl/bzb/19
Robertson J.: Financial and monetary politics for an enabling state, „The Social Crediter”, November – December 2000, 79, 6, s. 56; zob. www.ecn.net.au/~socred
„Rzeczpospolita”, Ekonomia i Rynek: Kawa. Jak ratować ceny? 2001. 8.8
Rifkin J.: Koniec pracy. Schyłek siły roboczej na świecie i początek ery postrynkowej, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2003
Samuelson P. A., Nordhaus W. D.: Ekonomia, t. 2, PWN, Warszawa 1996
Schumacher F.:
– Małe jest piękne, PIW, Warszawa 1981
– On technology for a democratic society, zob. McRobie i Technologia dlademokratycznego społeczeństwa w: „Zielone Brygady. Pismo Ekologów” nr 5 – 6 (195 – 196)/2004, s. 38, zb.eco.pl/zb/195-196/pdf/technologia.pdf
Schwartz F.: Das Experiment von Wörgl, www.geldreform.de
Simmel G.: Filozofia pieniądza, Wyd. Fundacji Humaniora, Poznań 1997
Sloma J.: Podstawy ekonomii. PWE, Warszawa 2001
Snowdon B., Vane H., Wynarczyk P.: Współczesne nurty teorii makroekonomii, PWN, Warszawa 1998
Słownik Reutera międzynarodowych terminów ekonomicznych, wyd. BKKI i Reuters Ltd, 1992
Soros G.:
– Soros o sobie, PWN, Warszawa 1998
– Kryzys światowego kapitalizmu, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa 1999
Sosnowski A.: Posłowie do Pieśni E. Pounda
Still B.: zob. Carmack P. S. J.
Suhr D.: The neutral money network, 1990, www.geldreform.de
The New Encyklopaedia Britannica, wyd. XV, 1998
Tittenbrun J.:
– Nowi kapitaliści – pracownicze fundusze emerytalne a własność kapitału akcyjnego, Nakom, Poznań 1991
– Instytucje finansowe a własność kapitału finansowego, Nakom, Poznań 1991
Toffler A.: Fala za falą. Wywiad Jacka Żakowskiego, „Gazeta Wyborcza”, 24 – 27.12.1998
Toffler A. i H.: Budowa nowej cywilizacji. Polityka trzeciej fali, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1996
Urbańczyk K.: Żona samotnego żeglarza, Wydawnictwo książkowe „Twój Styl”, Warszawa 1998
„Vers Demain”, Mars – Avril 2001
Vickers V. C.: Economic tribulation, John Lane, The Bodley Head, London 1941 lub www.geldreform.de
Vane H. zob. Snowdon B.
Warecki K.: Czy czeka nas wojna o wodę?, „Nasz Dziennik”, 20.3.2000
Wynarczyk P., zob. Snowdon B.
Zawiślak A. M.:
– Integracja dla opornych. w: Spór o integrację, Oficyna Wydawnicza Warszawskiej Szkoły Zarządzania, Warszawa 1997
– Wypisy z historii wiarołomstwa i naiwności w polityce, Zarządzanie i Finanse, Warszawa 1996
Wszystkie tłumaczenia przypisów obcojęzycznych na język polski autora.
Podane mniej dostępne piśmiennictwo jest do wglądu u autora.
[W nawiasach kwadratowych podano uwagi własne autora]
Wydawnictwo „Zielone Brygady” - dobre z natury. Niektóre prawa zastrzeżone.