KROK DO TYŁU MOŻE BYĆ WIELKIM POSTĘPEM -
CZYLI O OBOWIĄZKU KOMPENSACJI INGERENCJI
W KRAJOBRAZIE
Ostatnie lata przyniosły w wielu krajach radykalną zmianę koncepcji polityki ochrony środowiska. Koncepcję pasywną, konserwatorską, polegającą wyłącznie na ochronie wybranych fragmentów środowiska uznano za niewystarczającą i anachroniczną, a jej miejsce zajęła koncepcja ofensywna, wedle której ochrona o zróżnicowanym nasileniu powinna obejmować całe terytorium.
U naukowych podstaw tego dosyć rewolucyjnego przewrotu w strategii zarządzania środowiskiem leży szereg doświadczeń z zakresu ekologii krajobrazu. Stwierdzono, że resztki zbliżonego do naturalnego krajobrazu są jak wyspy na morzu oddzielone od siebie szeregiem wrogich dzikiemu życiu barier w postaci intensywnych upraw rolnych, szlaków komunikacyjnych, terenów zurbanizowanych. Bariery te uniemożliwiają wymianę osobników i materiału genetycznego między populacjami i skazują wiele z nich na wymarcie.
Można temu przeciwdziałać, łącząc tereny chronione siecią aktywnych przyrodniczo powiązań. W skład takiej sieci wchodzą zarówno elementy liniowe (cieki wodne o naturalnym charakterze z towarzyszącymi im lasami łęgowymi lub zaroślami, pasy zadrzewień i nieużytków, żywopłoty), jak i rozproszone biotopy punktowe (torfowiska, jeziora, bagna, oczka wodne, grupy drzew lub zarośla), które umożliwiają poszczególnym gatunkom przemieszczanie się jak po stopniach drabiny.
Niestety, opisane elementy zanikają w coraz bardziej ujednoliconym i zabudowywanym krajobrazie i dlatego w niektórych krajach wprowadzono szereg przepisów przeciwdziałających tym zjawiskom.
c c c
Przykładem może być § 8 niemieckiego prawa ochrony przyrody (BNSchG), na mocy którego zabrania się wszelkich ingerencji w środowisko, jeżeli ich skutki mogą być ekologicznie niekorzystne. W wypadku, gdy ingerencji tych nie można uniknąć, inwestor zobowiązany jest do kompensacji powstałych strat na własny koszt.
Przykładowo budowa dróg, fabryk czy osiedli wiąże się z obowiązkiem np. wykupu i zalesiania gruntów rolnych, renaturyzacji cieków wodnych, odtwarzania zadrzewień śródpolnych, renaturyzacji wyrobisk czy tworzenia zbliżonych do naturalnych założeń zieleni.
Poważnym problemem praktycznym jest ustalenie zakresu kompensacji dla poszczególnych inwestycji. Przykładem próby rozwiązania tego dość skomplikowanego problemu jest metoda opracowana na zlecenie Ministerstwa Ochrony Środowiska Północnej Nadrenii-Westfalii (Adam / Nohl / Valentin, Naturschutz und Landschaftspfelge in Nordrhein-Westfalen, Bewertungsgrundlagen für Kompensationsmaßnahmen bei Eingriffen in die Landschaft, Düsseldorf 1992, s. 380).
Książka ta, wraz ze szczegółowym opisem zastosowanej metody oraz przedstawieniem przykładów praktycznych skierowana jest nie tylko do decydentów i urzędów zajmujących się ochroną środowiska, ale i do wszystkich zajmujących się planowaniem przestrzennym architektów, urbanistów i ekologów.
Zasadniczym elementem wspomnianej metody jest rozpatrywanie krajobrazu w aspekcie zarówno ekologicznym, jak i estetycznym, rozbicie poszczególnych aspektów na szereg kategorii, ich wartościowanie i adycja (sumowanie, org. addition) w systemie 10-punktowym oraz przeliczanie tak uzyskanych wartości na konkretne działania przestrzenne o odpowiednim do stopnia ingerencji zakresie..
Przykładowe kryteria aspektu
ekologiczno-krajobrazowego:
I. Rzadkość:
A) gatunkowa,
B) socjologiczna.
II. Różnorodność:
A) biotopów,
B) strukturalna,
C) gatunkowa.
III. Naturalność (odwrotność antropogenizacji).
IV. Znaczenie synekologiczne:
A) stopień powiązań przyrodniczych (struktura sieci biotopów),
B) areały minimalne.
V. Zagrożenie:
A) rzadkość,
B) wrażliwość na antropopresję,
C) wrażliwość gatunkowa,
D) tendencje rozwojowe.
VI. Zastępowalność:
A) tendencje rozwojowe w czasie,
B) istnienie podobnych zbiorowisk w okolicy,
C) możliwość ponownego rozwoju.
Schemat obliczania działań kompensacyjnych w aspekcie estetyczno-krajobrazowym:
1. Określenie potencjalnie okaleczonych stref krajobrazu.
2. Określenie aktualnie okaleczonych wizualnie stref krajobrazu.
3. Wyszczególnienie charakterystycznych jednostek krajobrazu w analizowanym terenie (np. zalesione wzgórza, łąki na zboczach, doliny rzek itp.).
4. Określenie wartości estetycznych w charakterystycznych jednostkach krajobrazu po ingerencji.
5. Określenie wartości estetycznych w charakterystycznych jednostkach krajobrazu przed ingerencją.
6. Określenie intensywności ingerencji jako różnicy między sytuacją przed i po ingerencji.
7. Określenie stopnia cenności krajobrazowej w charakterystycznych jednostkach krajobrazu.
8. Ustalenie stopnia cenności krajobrazowej jako sumy następujących kryteriów - cenności krajobrazowej, wrażliwości wizualnej oraz walorów estetycznych przed ingerencją.
9. Ustalenie "znaczenia krajobrazowego" jako interakcji intensywności ingerencji i wrażliwości krajobrazu. Wpływ ingerencji na krajobraz jest tym większy, im bardziej intensywna jest ingerencja i wrażliwszy krajobraz.
10. Ustalenia całkowitej powierzchni kompensacji przeprowadza się wg następującego wzoru:
k
Č
K = ĺ A x e x w x b
gdzie:
K - całkowita powierzchnia kompensacji;
A - aktualnie okaleczona strefa krajobrazu w każdej charakterystycznej jednostce krajobrazu;
e - współczynnik znaczenia krajobrazowego (por. pkt. 10);
w - współczynnik zauważalności ingerencji w każdej strefie.
Strefa |
współczynnik dla obiektów <50m |
współczynnik dla obiektów >50m |
1 |
1 |
2,0 |
2 |
0,5 |
1,0 |
3 |
0,05 |
0,1 - 0,2 |
k - liczba stref w charakterystycznych jednostkach krajobrazu;
Č - liczba charakterystycznych jednostek w terenie analiz (por. pkt. 4).
b - współczynnik kompensacji.
Po ustaleniu powierzchni kompensacji w aspekcie ekologicznym, jak i krajobrazowo-estetycznym, suma obydwu zostaje uznana za powierzchnię kompensacji, a większą z obliczonych powierzchni kompensacyjnych za minimalną powierzchnię kompensacji.
Wprowadzenie powyższego systemu ma na celu "przetłumaczenie" tak trudno wymiernych dóbr, jak wartości krajobrazowo-estetyczne, na ekonomicznie wymierne działania. Dzięki metodzie kompensacji hamuje się zużycie krajobrazu, chroni fragmenty szczególnie cenne krajobrazowo i przyrodniczo, preferuje rozwiązania ekotechniczne, jak i umożliwia się uzyskanie środków finansowych na odbudowę zdegradowanego środowiska.
Marcin Gąsiorowski
